Livio Maitan: με το βλέμμα στο μέλλον - Η συμβολή και η πολιτική και θεωρητική κληρονομιά του στον επαναστατικό μαρξισμό

Για τα 100 από τη γέννηση του Livio Maitan και προς τιμήν του, θα διεξαχθεί, την 1η Απριλίου 2023, μια ημερίδα που θα ξαναπιάσει την πορεία ενός επαναστάτη μαρξιστή αγωνιστή στην πολιτική και θεωρητική του δραστηριότητα στο εσωτερικό του ιταλικού και του διεθνούς εργατικού κινήματος, για πάνω από μισό αιώνα. Η πρόθεση είναι διττή: Πρώτον, να αποτιμήσει τη σκέψη και τον πολιτικό του ρόλο, εντάσσοντάς τον στα μεγάλα γεγονότα που διαμόρφωσαν αρκετές γενιές αγωνιστών από το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Και, δεύτερον, να αποτιμήσει και την επικαιρότητα της σκέψης του στην κατανόηση του παρόντος και στις προοπτικές μας, για όσους εννοούν να συνεχίζουν ένα αντικαπιταλιστικό και διεθνιστικό πρόταγμα.

Με αυτή την έννοια, η ημερίδα, που διοργανώνεται σε εθνικό επίπεδο από τη “Βιβλιοθήκη Livio Maitan”, στην οποία η Sinistra Anticapitalista έχει ήδη εκφράσει τη στήριξή της, σκοπεύει να αποτελέσει μια στιγμή συζήτησης και αντιπαράθεσης με διαφορετικές πολιτικές και θεωρητικές συνιστώσες, με ιστορικούς, διανοούμενους, με μαρτυρίες όσων συνεργάστηκαν μαζί του στην Ιταλία ή/και διεθνώς, καθώς και με όσους σήμερα ασχολούνται με τη συντήρηση και την ανάδειξη του αρχείου του. Θα εξεταστούν δύο θέματα: Πρώτον, τα ιταλικά πολιτικά γεγονότα, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και ο ρόλος του Livio Maitan στην οικοδόμηση του ιταλικού τμήματος της 4ης Διεθνούς, καθώς και στις πολιτικές και κοινωνικές μάχες του εργατικού κινήματος. Δεύτερον, η εξίσου σημαντική του διεθνής δραστηριότητα, χάρη στην επίμονη δουλειά του μέσα στην 4η Διεθνή, της οποίας υπήρξε ένας από τους κύριους ηγέτες για δεκαετίες.

Ταυτόχρονα, ο ιστότοπος της “Βιβλιοθήκης Livio Maitan” θα αφιερώσει έναν χώρο για άρθρα, ομιλίες και συνεντεύξεις του Livio Maitan, τα οποία θα αναρτηθούν και στον ιστότοπο της Sinistra Anticapitalista.

Η ημερίδα θα διεξαχθεί, την 1η Απριλίου 2023 στην Biblioteca Nazionale Centrale di Roma, viale Castro Pretorio, 105 – 00186.

Ο δρόμος που διανύθηκε

Ο Livio Maitan εντάχθηκε στην 4η Διεθνή το 1948, σε ηλικία 25 ετών. Προηγουμένως συμμετείχε ενεργά στον ιταλικό σοσιαλισμό, όπως αυτός ανασυγκροτήθηκε μετά το φασισμό, και κατόπιν προχώρησε στην ίδρυση, μαζί με άλλους, της Gruppi Comunisti Rivoluzionari [Επαναστατικές Κομμουνιστικές Ομάδες], μιας οργάνωσης που μετονομάστηκε σε Lega Comunista Rivoluzionaria [Επαναστατική Κομμουνιστική Ένωση] το 1979 και αργότερα, το 1989, εντάχθηκε στην Democrazia Proletaria [Προλεταριακή Δημοκρατία] διατηρώντας τη σύνδεσή της με την 4η Διεθνή. Το 1991, η Προλεταριακή Δημοκρατία συγχωνεύτηκε στο νεογέννητο Partito della Rifondazione Comunista [Κομμουνιστικό Κόμμα Επανίδρυσης], μια οργάνωση στην οποία έζησε τα τελευταία χρόνια της πολιτικής του αγωνιστικότητας, μέχρι το θάνατό του, στις 16 Σεπτεμβρίου 2004. Ένας “Ολόκληρος δρόμος που διανύθηκε”, για να χρησιμοποιήσουμε τον τίτλο των απομνημονευμάτων του (« La strada percorsa »), που εκδόθηκε το 2003, σε περίπου εξήντα χρόνια ιστορίας του εργατικού κινήματος στην Ιταλία και διεθνώς, συχνά ή σχεδόν πάντα σε πρώτο πρόσωπο, στην καρδιά των μαζικών κινητοποιήσεων, από τις οποίες βάσιζε την πολιτική και θεωρητική του επεξεργασία, με τη βοήθεια μιας αυστηρής ερευνητικής μεθόδου.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του συνέβαλε αποφασιστικά στη δημοσίευση στην Ιταλία των έργων του Τρότσκι και, γενικότερα, μαρξιστικών δοκιμίων και βιβλίων. Η πολεμική του, αλλά εποικοδομητική, πένα τον βοηθάει στη θεωρητική επεξεργασία, η οποία δεν περιορίζεται στην επανάληψη των “δογμάτων” του μαρξισμού, αλλά αντίθετα βοηθάει στην κατανόηση του παρόντος, χωρίς να διαστρεβλώνει τα θεμέλιά του. Είναι ένα ύφος πολιτικής και θεωρητικής γραφής που στηρίζεται σε ένα πολιτισμικό υπόστρωμα συνδεδεμένο με τις κλασικές σπουδές, καθώς και με μια έμφυτη περιέργεια και δίψα για γνώση που τον χαρακτηρίζουν από τα νεανικά του χρόνια. Το μαρτυράει και το προσωπικό του αρχείο γεμάτο έγγραφα από το 1940 έως το 2003, χωρισμένο σε έξι ενότητες: συμμετοχή στις σοσιαλιστικές οργανώσεις, στην 4η Διεθνή, σε άλλα αριστερά κόμματα, συγγράμματα και δημοσιεύσεις, υλικό εργασίας και, τέλος, προσωπικά έγγραφα. Ένα αρχείο το οποίο, χάρη στην επένδυση και την κατάρτιση πολλών συντρόφων, μπορεί πλέον να το συμβουλευτεί κανείς, στη Ρώμη, στη Via Elisabetta Canori Mora, 13, στη βιβλιοθήκη που φέρει το όνομά του και που περιλαμβάνεται στο δίκτυο SBN των βιβλιοθηκών του Δήμου της Ρώμης Πρωτεύουσας (για επικοινωνία μέσω e-mail: bibliomaitan@gmail.com).

Τα έγγραφα που φυλάσσονται στο αρχείο αποτελούν το χάρτη της ιστορικοπολιτικής του διαδρομής, εκπροσωπώντας την αυτοβιογραφία του συγγραφέα, την προσωπική και πολιτική του διαδρομή στην Ιταλία και στον κόσμο. Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ θεωρούσε τους αξιωματούχους της Κομιντέρν ως τους “πλανόδιους” της επανάστασης. Ο Livio Maitan έπαιξε αυτόν τον ρόλο για την 4η Διεθνή για δεκαετίες. Η ιστορία αυτή ασφαλώς είναι γνωστή, έχει ωστόσο ελάχιστα αναλυθεί και εμβαθυνθεί. Η ημερίδα που ετοιμάζουμε έχει ως στόχο να περάσουμε από το “γνωστό” στην ανάλυση ενός προσωπικού προφίλ και μιας συλλογικής ιστορίας που συγκρίνεται με εκείνες άλλων ρευμάτων του εργατικού κινήματος του 20ού αιώνα. Όπως το κατάφερε να το κάνει ο ίδιος με τα δύο τελευταία του έργα: La strada percorsa (Ο δρόμος που διανύθηκε) και Per una storia della IV Internazionale (Για μια ιστορία της 4ης Διεθνούς). Ιστορίες που ήξερε να αφηγείται με νηφαλιότητα, ισορροπία, χωρίς ποτέ να δαιμονοποιεί και να περιφρονεί τους αντιπάλους και τους επικριτές των δικών του θέσεων, με στόχο να ανακατασκευάσει, με σχολαστική προσοχή, τα πλαίσια, τις καταστάσεις, τις πολιτικές αναλύσεις των αντίστοιχων περιόδων, παρουσιάζοντάς τα με τη μορφή μνήμης.

Μνήμη, ιστορία, ελπίδα

Η μνήμη του Maitan δεν αρκείται στον εαυτό της, αλλά επανεξετάζει, ξαναδιαβάζει, ξαναοικοδομείται, προσπαθώντας να καταλήξει σε μια ιστορική θεώρηση, σύμφωνα με μια διαδικασία χαρακτηριστική της ιστοριογραφίας, η οποία τείνει, σε αντίθεση με την απλή μνήμη, να μην απολυτοποιεί ποτέ τα αποτελέσματα, αλλά να τα σχετικοποιεί, διότι η ιστορία είναι συχνά απονομιμοποίηση του παρελθόντος, συνεχής επαναδιάγνωση αυτού που φαινόταν οριστικό. Έτσι, συχνά εξηγεί, αναλύει, επανεξετάζει, ξαναδιηγείται την ιστορία τοποθετώντας τον εαυτό του μέσα στην αφήγηση και όχι ως εξωτερικός αφηγητής.

Για τον Livio υπήρχε ένας μακρύς χρόνος για να κάνει και να δράσει πολιτικά και ένας βραχύς χρόνος για τη μνήμη, για την ανάγκη να πει και να θυμηθεί. Η πολιτική δραστηριότητα, όταν ασκείται στο μακρύ χρόνο, με ένταση και άμεση συμμετοχή, δεν αφήνει χώρο ή χρόνο για να σκεφτεί πλήρως τον εαυτό της με τη μορφή της ιστορίας ως αυτοβιογραφίας. Μόνο στα τελευταία χρόνια της ζωής του, όπως αποδείχτηκε, πήρε τη σκυτάλη η ανάγκη για μνήμη, πιθανότατα οδηγούμενη προς αυτή την κατεύθυνση από το συνδυασμό πολλών παραγόντων: βιολογικών-ανθρώπινων στοιχείων (η συνείδηση του τέλους της ζωής), ενός βιογραφικού απολογισμού, μετά από χρόνια και χρόνια αγωνιστικής δράσης, αλλά και ιστορικοπολιτικών στοιχείων, υπαγορευμένων από την κατάσταση στην οποία βρέθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 και μετά, όταν ο κόσμος άλλαξε ριζικά από αυτόν στον οποίο είχε ζήσει και εργαστεί συνειδητά για σχεδόν πενήντα χρόνια. Υπήρχε τότε ένα στοιχείο ιστοριογραφικής κριτικής που τον συγκρατούσε, ή μάλλον τον ανάγκαζε, σε μια συνήθη για εκείνον μεθοδολογική αυστηρότητα. Όπως ο ίδιος επεσήμαινε, όταν κρίνει κανείς “ιστορικά γεγονότα, είναι δύσκολο να αποφύγει την τάση να διαβάζει την ιστορία του παρελθόντος ως σύγχρονη ιστορία” και, αντιστρόφως, πρέπει να έχει συνείδηση ότι “μια εξαντλητική αποτίμηση του παρελθόντος, ιδίως ενός ακόμη πρόσφατου παρελθόντος, θα απαιτούσε γνώση και του μέλλοντος”.

Μπορεί άραγε κανείς να μιλήσει, στην τελευταία περίοδο, για ένα στοιχείο απογοήτευσης, που συχνά συνοδεύει αλλά και διεγείρει τη μνήμη, όταν ακριβώς επικρατεί μια αίσθηση απογοήτευσης για τον κόσμο στον οποίο ζει κανείς; Αν με “απογοήτευση” εννοείται εκείνη κατά την οποία ο άνθρωπος δεν ζητάει πια τίποτα από τον εαυτό του, ζει με λύπες και θρήνους, τότε η απάντηση μπορεί να είναι μόνο αρνητική. Αλλά αν θεωρήσει κανείς ότι η ζωή ενός ανθρώπου τελειώνει όταν κανείς δεν τον ρωτάει πια τίποτα, όταν ο ίδιος δεν ρωτάει πια τίποτα, τότε η ζωή του Livio Maitan διακόπηκε μόνο από τον φυσικό θάνατο, επειδή ο ίδιος πάντα ρωτούσε τον εαυτό του και πάντα τον ρωτούσαν.

Στο τέλος της ζωής του, παρέμενε πάντα προσκολλημένος στη βασανιστική σχέση μεταξύ της απαισιοδοξίας της λογικής και της αισιοδοξίας της βούλησης, που ο ίδιος διατύπωνε σε μια επιστολή του προς έναν σύντροφο στο Τορίνο, κατά το πολύ μακρινό 1949, όταν ήδη έθετε το πρόβλημα της ανισότητας ανάμεσα στην ανάγκη μιας επαναστατικής οργάνωσης και στις δυσκολίες της οικοδόμησής της. Πώς αντιμετωπίζεται το αίσθημα αποθάρρυνσης που πηγάζει από αυτό; Νά πώς ο Livio Maitan απαντούσε στο ερώτημα αυτό:

“Η εμπιστοσύνη μας είναι πάντα ‘ιστορική’. Αν επομένως έχουμε πάντα κατά νου αυτή τη γενική προοπτική, μπορούμε να μετανιώνουμε που δεν είμαστε σε θέση να κάνουμε σήμερα αυτό που, αν το είχαμε κάνει τώρα, θα μας γλίτωνε από περισσότερη προσπάθεια στο μέλλον. Έτσι, η γενική ανάγκη θα ήταν, σε πρώτη φάση, να υπήρχε ένα οργανωμένο κόμμα ικανό να ασκεί πραγματική πολιτική σε εθνικό επίπεδο. [Δεδομένων] των περιστάσεων, είμαστε αναγκασμένοι να παρέμβουμε [σε] πιο περιορισμένη σφαίρα [...]. Θα μπορούσε, όμως, επίσης και αυτοί οι πιο περιορισμένοι στόχοι να μην μπορούν να εκπληρωθούν στην παρούσα φάση: ακόμα και σε αυτή την περίπτωση δεν θα ήταν χωρίς επιπτώσεις για το εγγύς και το πιο μακρινό μέλλον. Όμως, σε καμία περίπτωση, αυτό δεν θα δικαιολογούσε ούτε παραίτηση ούτε απογοήτευση: γιατί πάντα θα υπήρχε κάτι σημαντικό να γίνει”.

Sinistra Anticapitalista, 11 Ιανουαρίου 2023

Μετάφραση: ΤΠΤ - “4”