Η πανδημία και οι διάφορες πλευρές της παγκόσμιας οικολογικής κρίσης

Συμβολή της Επιτροπής Οικολογίας της 4ης Διεθνούς στη συνάντηση της Διεθνούς Επιτροπής

Όπως το λέει η «Απόφαση για την παγκόσμια κατάσταση» της Διεθνούς Επιτροπής: «Η πανδημία όξυνε την πολυδιάστατη κρίση του καπιταλιστικού συστήματος και άνοιξε μια στιγμή σύμπλεξης μακροχρόνιων φαινομένων που αναπτύσσονταν με σχετικά αυτόνομο τρόπο και που, με την πανδημία, συγκλίνουν εκρηκτικά».

Η παρούσα συμβολή δίνει την έμφαση στη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην πανδημία και στις διάφορες πλευρές της παγκόσμιας οικολογικής κρίσης.

Ο ιός SARS-Cov2 είναι ένας ιός που μεταδίδεται από τα ζώα στους ανθρώπους και τους προκαλεί μια αναπνευστική ασθένεια, την ασθένεια Covid-19, μια ζωονόσο. Οι ζωονόσοι αυτές έχουν πολλαπλασιαστεί: AIDS, Ebola, Zika, Chikungunya, Nipah, SARS-Cov1, ...

Εάν θέλουμε να δούμε το πρόβλημα στη ρίζα του, πρέπει να καταλάβουμε γιατί και πώς αναδύονται όλες αυτές οι ασθένειες, καθώς και πώς διαδίδονται πολύ γρήγορα σε όλο τον κόσμο.

Η πανδημία φέρνει στο φως τη σχέση εξάρτησης των ανθρώπων από τη φύση, στην οποία ανήκουν, και την επικίνδυνη αλλοίωση της σχέσης αυτής από τον καπιταλισμό. Η υγεία βρίσκεται στο κέντρο των οικοσυστημάτων και τα ίδια τα οικοσυστήματα υποβάλλονται σε γρήγορες αλλαγές.

Κατά τα τελευταία 50 χρόνια, υπήρξε ένας ριζικός μετασχηματισμός που έκανε ώστε σήμερα το μεγαλύτερο, κατά πολύ, τμήμα της παγκόσμιας βιομάζας των σπονδυλωτών να αποτελείται από την κτηνοτροφία, ενώ μετά έρχεται ο ίδιος ο ανθρώπινος πληθυσμός. Τα άγρια ζώα δεν αντιπροσωπεύουν πλέον παρά μόνο πολύ μικρό τμήμα -εκφρασμένη σε μάζα άνθρακα, η βιομάζα των ζώων κτηνοτροφίας και ανθρώπων ξεπερνάει κατά περισσότερο από 20 φορές τη βιομάζα όλων των άλλων θηλαστικών μαζί. Είναι στην άγρια πανίδα που βρίσκεται η μεγαλύτερη γενετική ποικιλομορφία, εκεί όπου βρίσκεται όλη η γονιδιακή δεξαμενή των ιών και των παθογόνων. Αλλά, η πίεση της φυσικής επιλογής ωθεί τα παθογόνα να πάνε προς τα ζώα κτηνοτροφίας (που είναι η πιο σημαντική βιομάζα) και, κατόπιν, προς τους ανθρώπους.

Η ζήτηση για ζωικές πρωτεΐνες (κρέας, αυγά και γάλα) έχει καταγράψει έκρηξη. Οι πληθυσμοί έχουν ωθηθεί πολύ έντονα να αλλάξουν το διατροφικό τους καθεστώς, για να τροφοδοτηθεί το έξτρα υπερκέρδος που πηγάζει από τις κτηνοτροφικές επενδύσεις. Ο εκβιομηχανισμός της ζωϊκής παραγωγής οδηγεί σε διόγκωση των εκμεταλλεύσεων και σε τυποποίηση. Αλλά οι μονάδες αυτές παραμένουν μονάδες ζωντανών οργανισμών, μαζί με τα παθογόνα. Η καλλιέργεια ζώων σε πολύ μεγάλους αριθμούς και σε συνθήκες πολύ μεγάλης εγγύτητας, αλλάζει τις συνθήκες εξέλιξης μέσα στις οποίες ενεργούν τα παθογόνα.

Από την άποψη του παθογόνου, υπάρχει μια εξισορρόπηση ανάμεσα στην παθογονικότητα και στη μολυσματικότητα. Αν είναι υπερβολικά παθογονικό, ο κίνδυνος είναι να σκοτώσει τον ξενιστή πριν μπορέσει να μεταδοθεί. Αυτό αποτελεί εξελικτικό αδιέξοδο για έναν ιό. Είναι η περίπτωση του ebola. Χωρίς να είναι πολύ παθογονικό, μπορεί όμως το ιικό φορτίο στον ξενιστή να αποδειχτεί ανεπαρκές και να μην μπορέσει να μεταδοθεί. Το αντιστάθμισμα αυτό είναι διαρκώς παρόν για όλα τα παθογόνα, σε σχέση με την εξελικτική τους ικανότητα. Οι ιοί, και ιδιαίτερα οι ιοί RNA, είναι οι πιο επικίνδυνοι, καθώς διαθέτουν μεγάλη ικανότητα μετάλλαξης και, επομένως, και προσαρμογής.

Σε μια πολύ εντατική, βιομηχανική, κτηνοτροφία, με πολλά ζώα που είναι το ένα κοντά στο άλλο, ο ιός δεν συναντάει πρακτικά κανένα εμπόδιο στη μετάδοσή του από ζώο σε ζώο. Από εξελικτική σκοπιά, έχει πλήρως συμφέρον να εξελιχτεί σε όσο γίνεται πιο παθογονικό. Η αύξηση της πυκνότητας μειώνει το κόστος της παθογονικότητας.

Στις κτηνοτροφικές αυτές μονάδες, όλα είναι τυποποιημένα και οι μεγάλες γονιδιακές ομοιότητες μεταξύ ατόμων διευκολύνουν την εξέλιξη προς μεγάλη παθογονικότητα, γιατί ένας ιός που αναδύεται από ένα άτομο θα μεταδοθεί πολύ πιο εύκολα στα γονιδιακά παρόμοια γειτονικά άτομα.

Η κτηνοτροφική διαχείριση κατά κύματα, η λεγόμενη all-in/all-out, όπου χιλιάδες ταυτόσημα ζώα εκτρέφονται και μετά σφάζονται ταυτόχρονα, πριν αντικατασταθούν από την επόμενη παρτίδα, δεν επιτρέπει να οικοδομηθεί και να μεταδοθεί η οποιαδήποτε αντίσταση. Σε ένα σύστημα διαφορετικά οργανωμένο, με γενετική ποικιλομορφία, υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες ορισμένα άτομα να αντισταθούν στον ιό και είναι αυτά που αποκτούν «προτεραιοποίηση» για την αναπαραγωγή [δηλαδή αυτά που θα προτιμηθούν για αναπαραγωγή], προσφέροντας τη δυνατότητα τοπικής μετάδοσης των γονιδίων αντίστασης.

Η εξέταση των συνθηκών που καθιστούν όλο και πιο πιθανό τον πολλαπλασιασμό των ζωονόσων μαρτυράει την ανάγκη να ειδωθούν ταυτόχρονα η ανθρώπινη υγεία, η ζωική υγεία και η υγεία των οικοσυστημάτων.

Η τάση για επιτάχυνση των ζωονόσων κατά τα τελευταία 30 με 40 χρόνια οφείλεται σε ένα πλέγμα αιτιών που αλληλοσυνδέονται και που όλες τους πηγάζουν από τον τρόπο με τον οποίο ο καπιταλισμός έχει εγκλωβίσει την ανθρωπότητα σε μια σχέση όλο και πιο ληστρική απέναντι στη φύση.

• Η βιομηχανία κρέατος βρίσκεται στο επίκεντρο της διαδικασίας ανάδυσης ζωονώσεων: «Η χρήση των γενετικά μονοκαλλιεργειών οικιακών ζώων καταργεί τα διαθέσιμα ανοσοποιητικά προφυλακτικά για την επιβράδυνση της μολυσματικότητας. Πιο πολυπληθείς πληθυσμοί, με μεγαλύτερη πυκνότητα, ευνοούν τα πολύ υψηλότερα ποσοστά μεταδοτικότητας, ενώ ταυτόχρονα οι συνθήκες εγγύτητας μειώνουν την ανοσοποιητική απάντηση. Η υψηλή ανακύκλωση, που χαρακτηρίζει κάθε βιομηχανική παραγωγή, προσφέρει μια συνεχώς ανανεούμενη τροφοδοσία με ευαίσθητα υποκείμενα, αποτελώντας έτσι μια μορφή καυσίμου για την εξέλιξη της παθογονικότητας» (Rob Wallace). Στη βιομηχανική κτηνοτροφία προστίθεται και το εμπόριο άγριων ζώων ή του κρέατός τους, το οποίο ίσως να έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πανδημία του Covid-19.

• Η βιομηχανική γεωργία επιβάλλει δασικές και γεωργικές μονοκαλλιέργειες, με υψηλή χρήση χημικών που καταστρέφουν τα οικοσυστήματα. «Η καπιταλιστική γεωργία, αντικαθιστώντας τις φυσικές οικολογίες, προσφέρει τα ακριβή μέσα με τα οποία τα παθογόνα μπορούν να αναπτύξουν τους πιο παθογονικούς και πιο μολυσματικούς φαινότυπους. Δεν θα μπορούσε κανείς να φανταστεί καλύτερο σύστημα για την παραγωγή θανάσιμων ασθενειών» (Rob Wallace).

• Αλλαγή των χρήσεων γης και καταστροφή και διείσδυση στα άγρια εδάφη: αποψίλωση δασών, περιοχές αποξηραμένων υγρότοπων, διαμορφώσεις περιοχών και εξορύξεις οδηγούν στην εξαφάνιση ή στην κατάτμηση των φυσικών οικοτόπων της άγριας πανίδας, αναγκάζοντας τον παραδοσιακό ξενιστή του παθογόνου (για παράδειγμα, τη νυχτερίδα) να μετακομίσει και να ξαναβρεθεί σε άμεση επαφή και πάλι με τους ανθρώπινους πληθυσμούς και τις κτηνοτροφίες.

• Κατάρρευση της βιοποικιλότητας: η σχέση ανάμεσα σε βιοποικιλότητα και σε ασθένεια είναι πολύ σύνθετη, εν μέρει εξαιτίας του παράδοξου ότι οι περισσότερες από τις ασθένειές μας επίσης πηγάζουν από τη βιοποικιλότητα. Αλλά το ερώτημα είναι, στην πραγματικότητα, ο ενδιάμεσος φορέας και όχι η άμεση μετάδοση από έναν άγριο σε έναν ανθρώπινο πληθυσμό. Και αυτό είναι μάλλον καθησυχαστικό για τη συνύπαρξη μιας μεγάλης βιοποικιλότητας με τους ανθρώπους! Αντίθετα, η κυκλοφορία των παθογόνων μπορεί να ευνοείται από τη μείωση ή την εξαφάνιση ειδών που λειτουργούν ρυθμιστικά για τα παθογόνα αυτά, αλλά και από την αλλοίωση του πλούτου ειδών (10 είδη αντί 100 σε ένα οικοσύστημα) και της «εξισορρόπησης» (equitability -ορισμένα είδη γίνονται κυρίαρχα, ενώ άλλα σπρώχνονται στο περιθώριο).

• Κλιματική αλλαγή. Δεν υπάρχουν άμεσες αποδείξεις ότι αυτή ευνοεί τις ζωονόσους, έστω και αν θα μπορούσε, καθώς ορισμένα ζώα μετακινούνται προς τους πόλους και έρχονται σε επαφή με άλλα που κανονικά δεν θα τα συναντούσαν. Ορισμένα παθογόνα θα μπορούσαν έτσι να βρουν και νέους ξενιστές. Χωρίς να συνυπολογίσουμε εδώ ότι η απόψυξη των παγωμένων εδαφών (permafrost) κινδυνεύει να απελευθερώσει άγνωστα παθογόνα.

Τα αιτήματά μας πρέπει να περιλαμβάνουν:

• Να σταματήσει η καταστροφή των οικοτόπων, όπου συμπεριλαμβάνονται η αποψίλωση των δασών, η αποξήρανση των υγροτόπων, οι νέες εξορύξεις και ορυκτές εκμεταλλεύσεις, καθώς και η ρύπανση των ωκεανών.

• Να εγκαταλειφθεί η εντατική και βιομηχανική γεωργία και αλιεία. Το 60% της απώλειας βιοποικιλότητας παγκοσμίως οφείλεται απευθείας στο agrobusiness και στις μεγάλες αλιευτικές μονάδες. Ο τομέας της κτηνοτροφίας και της γεωργίας του βραζιλιάνικου Αμαζονίου, που εξαρτάται από το διεθνές εμπόριο βοδινού και δέρματος, ευθύνεται για το 80% περίπου της αποψίλωσης των δασών στην περιοχή, δηλαδή για το 14% της συνολικής ετήσιας αποψίλωσης δασών στον κόσμο.

• Να καταργηθούν οι αγορές «wet markets» όπου γίνεται εμπόριο άγριο ζώων και απειλούμενων ειδών.

• Για διατροφική κυριαρχία και για γερή μείωση της κατανάλωσης κρέατος. Σήμερα, 70 δισεκατομμύρια ζώα σφάζονται κάθε χρόνο για την ανθρώπινη κατανάλωση. Ο αριθμός αυτός αναμένεται να διπλασιαστεί ώς το 2050. Η βιομηχανική κτηνοτροφία καταναλώνει τεράστιες ποσότητες πόρων (εδάφη, ενέργεια, γεωργικά προϊόντα) που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν (ή όχι) με πολύ πιο αποτελεσματικό τρόπο από τον ανθρώπινο πληθυσμό.

• Πυκνότητα πληθυσμού. Η τάση για αστικοποίηση θα πρέπει να αντιστραφεί και οι πόλεις να ξανα-ιδωθούν, έτσι ώστε να μειωθεί η πυκνότητα του πληθυσμού.

• Μαζική συρρίκνωση των μεταφορών. Η γρήγορη μετάδοση του ιού οφείλεται και σε ένα σύστημα παγκόσμιας κινητικότητας που δεν είναι βιώσιμο. Να μην επιστρέψουμε σε μαζικές αεροπορικές συγκοινωνίες.

• Πλήρη μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας -αιολική, ηλιακή, παλιρροϊκή, γεωθερμική, χωρίς πυρηνική συνιστώσα.

Όλα αυτά τα αιτήματα συμβάλλουν επίσης και στην πάλη κατά της κλιματικής αλλαγής, ενώ πρέπει να εφαρμοστούν με σεβασμό προς την κοινωνική και κλιματική δικαιοσύνη, δηλαδή συνυπολογίζοντας τις διαφοροποιημένες ευθύνες.

Η κυρίαρχη απαίτηση πρέπει να είναι μια απολύτως νέα σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους και στη φύση. Αυτό σημαίνει ταυτόχρονα και κύριες διαρθρωτικές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο η ανθρώπινη κοινωνία οργανώνεται, αλλά και κύριες αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο ζούμε όλοι την ατομική μας ζωή και διαχειριζόμαστε την προσωπική μας επίδραση επί του πλανήτη.

Επιτροπή Οικολογίας της 4ης Διεθνούς

Φλεβάρης 2021