Αυτές οι σημειώσεις αποτέλεσαν τη βάση της εισήγησης του João Machado στη συνάντηση του Γραφείου της 4ης Διεθνούς, τον Οκτώβριο του 2025.
I
1. Ζούμε ακόμα κάτω από το σοκ της τεράστιας οικονομικής κρίσης που ξεκίνησε με την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Ο νεοφιλελεύθερος καπιταλιστικός τρόπος λειτουργίας δεν μπορεί πλέον να εγγυηθεί τα ποσοστά ανάπτυξης, κέρδους και συσσώρευσης που υπήρχαν στα τέλη της δεκαετίας του '80 και του '90.
2. Η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση βρίσκεται σε κρίση. Προφανώς, η κατάσταση έχει επιδεινωθεί από τις απότομες κινήσεις του Τραμπ από τον Ιανουάριο. Ο ηγεμόνας σε κρίση προσπαθεί να επαναβεβαιώσει τη θέση του.
3. Η ψηφιοποίηση των διαδικασιών παραγωγής και κατανάλωσης, η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη εδώ και 30-40 χρόνια και αποτέλεσε τη βάση της λεγόμενης νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρωσης της παραγωγής, εντείνεται σήμερα με την επιταχυνόμενη εισαγωγή της τεχνητής νοημοσύνης (AI). Η εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης είναι το στοίχημα του κεφαλαίου για την ανάκτηση των ποσοστών κέρδους και συσσώρευσης, προσπαθώντας να πετύχει ένα άλμα στην παραγωγικότητα της εργασίας και στα ποσοστά κέρδους (με μείωση της απασχόλησης) και αποδίδοντας περισσότερη δύναμη στις μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας (Big Tech).
Ένα νέο στοιχείο, που δεν καταγράφηκε στο Συνέδριό μας, είναι η επιδείνωση των προβλημάτων της Κίνας, ειδικά τα προβλήματα υπερπαραγωγής σε διάφορους τομείς και η μείωση των ρυθμών ανάπτυξής της, που τώρα είναι κάτω από 5%.
Με αυτά τα δεδομένα, καθώς και με το χάος που δημιούργησε ο Τραμπ, θα περίμενε κανείς μια χειροτέρευση στην κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας αυτή τη στιγμή.
Αλλά αυτό δεν συνέβη: Κατά τη σύνοδό του τον Οκτώβριο, το ΔΝΤ τροποποίησε την πρόβλεψή του για την παγκόσμια αύξηση του ΑΕΠ για φέτος από 3% σε 3,2% (τον Απρίλιο είχε μειώσει τις προβλέψεις του, ενώ τον Ιούλιο τις είχε ήδη αυξήσει ελαφρώς) και διατήρησε την πρόβλεψη για το επόμενο έτος στο 3,1%.
Υπάρχουν πολλές ανισότητες: η Ευρώπη (όπου, με εξαίρεση το Ηνωμένο Βασίλειο, οι άλλες τρεις κύριες οικονομίες αναμένεται να αναπτυχθούν λιγότερο από το 1%) και η Ιαπωνία, για παράδειγμα, βρίσκονται σε πολύ χειρότερη κατάσταση.
Το ΔΝΤ εκτιμάει ότι η παγκόσμια οικονομική κατάσταση μπορεί να επιδεινωθεί. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, ο πληθωρισμός μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα (σε μεγάλο βαθμό ως συνέπεια των δασμών του Τραμπ, αλλά και κατά ένα τμήμα χάρη στο κυνήγι των μεταναστών).
Η Παγκόσμια Τράπεζα, από την πλευρά της, κάνει κάπως πιο απαισιόδοξες προβλέψεις: παγκόσμια ανάπτυξη 2,3% για φέτος.
Από την άλλη μεριά, οι οικονομίες του «Παγκόσμιου Νότου», παρόλο που παρουσιάζουν ρυθμούς ανάπτυξης κοντά στον παγκόσμιο μέσο όρο, αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα, κυρίως το ύψος του χρέους τους και το οικονομικό βάρος των πληρωμών τόκων.
Είναι σίγουρο ότι η κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας δεν είναι καλή, αλλά δεν βρίσκεται σε ύφεση, αν και υπάρχουν χώρες που βρίσκονται σχεδόν σε στασιμότητα.
Γιατί δεν έχει επιδεινωθεί η κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας;
Μήπως η εκτίμηση των μαρξιστών οικονομολόγων (και των κριτικών γενικά) για τον αρνητικό αντίκτυπο του Τραμπ στην οικονομία επηρεάζεται από την πολιτική τους αποστροφή προς τον Τραμπ, και μήπως η επίσης αρνητική εκτίμηση των φιλελεύθερων οικονομολόγων και του ΔΝΤ οφείλεται στην ιδεολογική τους υπεράσπιση του ελεύθερου εμπορίου;
Σε αυτή την περίπτωση, πιθανότατα όχι.
II
Υπάρχουν δύο βασικές εξηγήσεις για το ότι η παγκόσμια οικονομία δεν είναι σε χειρότερη κατάσταση.
α) Ο Τραμπ προκάλεσε λιγότερη καταστροφή από ό,τι είχε ανακοινώσει: η καταστροφή δεν ήταν τόσο μεγάλη
Η πρώτη είναι ότι, τελικά, ο Τραμπ δεν προκάλεσε όλη τη ζημιά που είχε υποσχεθεί. Ανακάλεσε πολλές από τις ανακοινώσεις του για δασμούς, και η «Ημέρα της Απελευθέρωσης» (2 Απριλίου), κατά την οποία ανακοινώθηκαν οι μεγάλοι δασμοί, ανακηρύχθηκε ως ένα απλό παράδειγμα της «διαπραγματευτικής του τέχνης». Πράγματι, ο Τραμπ πέτυχε κάποιες ευνοϊκές διαπραγματεύσεις για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Για αυτόν και άλλους λόγους, οι διεθνείς αλυσίδες παραγωγής κρατήθηκαν μέχρι τώρα.
Ωστόσο, αρκετοί οικονομολόγοι (εκ των οποίων και το ΔΝΤ) επισημαίνουν ότι είναι ακόμη νωρίς για να εκτιμηθεί η αρνητική επίδραση του χάους που προκάλεσε ο Τραμπ. Το ΔΝΤ εφιστά την προσοχή, για παράδειγμα, στο γεγονός ότι, από το Brexit, που ξεκίνησε το 2017, «οι επιχειρηματικές επενδύσεις συνέχισαν να αυξάνονται στην περίοδο αμέσως μετά την έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ και άρχισαν να μειώνονται σταθερά μόνο από το 2018», ανέφερε.
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι το πρόβλημα του χάους που προκάλεσε ο Τραμπ δεν έγκειται μόνο στους δασμούς, αλλά και:
- α) στη μεγάλη αύξηση της αβεβαιότητας, που είναι πάντα αρνητική για τις επενδύσεις.
- β) στο κυνήγι των μεταναστών, το οποίο βλάπτει την οικονομία, όπως αναγνωρίζουν ακόμη και οι συντηρητικοί οικονομολόγοι και το ΔΝΤ.
Χωρίς να συνυπολογίσουμε και άλλα προβλήματα.
β) Η φούσκα της τεχνητής νοημοσύνης
Μια άλλη εξήγηση, που αναφέρεται τόσο από μαρξιστές οικονομολόγους (εκ των οποίων ο Michael Roberts είναι ένα καλό παράδειγμα) όσο και από το ΔΝΤ, είναι η φούσκα της τεχνητής νοημοσύνης (και των τομέων της τεχνολογίας γενικότερα). Ο Michael Roberts παραθέτει τον οικονομολόγο Ruchir Sharma, του ομίλου Rockefeller Group:
«Παρά τις αυξανόμενες απειλές για την αμερικανική οικονομία -από τους υψηλούς δασμούς έως την κατάρρευση της μετανάστευσης, περνώντας από τη διάβρωση των θεσμών, την αύξηση του χρέους και τον επίμονο πληθωρισμό-, οι μεγάλες εταιρείες και οι επενδυτές φαίνονται ατάραχοι. Είναι όλο και πιο πεπεισμένοι ότι η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί τόσο μεγάλη δύναμη που μπορεί να αντιμετωπίσει όλες τις προκλήσεις».
Οι εταιρείες τεχνητής νοημοσύνης ήταν υπεύθυνες για το 80% των κερδών των αμερικανικών χρηματιστηρίων το 2025. Αυτό συνέβαλε στη χρηματοδότηση και στην προώθηση της ανάπτυξης των ΗΠΑ, καθώς η χρηματιστηριακή αγορά που τροφοδοτείται από την τεχνητή νοημοσύνη προσελκύει κεφάλαια από όλο τον κόσμο.
Όπως επισημαίνει ο Roberts, «η «φούσκα» των επενδύσεων στην τεχνητή νοημοσύνη (μετρούμενη με το λόγο ανάμεσα στην τιμή των μετοχών και στη «λογιστική αξία» μιας εταιρείας) είναι 17 φορές μεγαλύτερη από την, τότε φρενήρη, φούσκα των dot-com το 2000 και τέσσερις φορές μεγαλύτερη από τη φούσκα των subprimes το 2007». Ο Roberts παρέχει και άλλα στοιχεία, που ενισχύουν το συμπέρασμα ότι αναπτύσσεται μια φούσκα (όπως, για παράδειγμα, οι υπολογισμοί της σχέσης ανάμεσα στην τιμή των μετοχών και στα κέρδη των εταιρειών που αντιπροσωπεύουν). Και, εξάλλου, όπως έχει ήδη αναφερθεί, το ίδιο διαπιστώνει τόσο το ΔΝΤ όσο και πολλοί άλλοι οικονομολόγοι.
Ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι η ανάπτυξη της αμερικανικής οικονομίας το πρώτο εξάμηνο του 2025 οφειλόταν σχεδόν αποκλειστικά στις επενδύσεις σε εξοπλισμό και σε λογισμικό επεξεργασίας πληροφοριών: Αυτές αντιπροσώπευαν το 92% της αύξησης του ΑΕΠ το πρώτο εξάμηνο του 2025. Αν εξαιρεθούν οι τομείς αυτοί, η ανάπτυξη της αμερικανικής οικονομίας στο πρώτο εξάμηνο ήταν μόνο 0,1% ετησίως.
Δηλαδή, υπάρχει αναμφίβολα μια φούσκα τεχνητής νοημοσύνης και αυτή είναι που «ωθεί την αμερικανική οικονομία προς τα πάνω» (κάτι που, προφανώς, έχει παγκόσμιο αντίκτυπο).
Μέχρι στιγμής, τα στοιχεία δείχνουν ότι η αύξηση της παραγωγικότητας που προσφέρει η τεχνητή νοημοσύνη είναι πολύ μέτρια. Εάν δεν αυξηθεί στο μέλλον, τότε θα υπάρξει «διόρθωση στις αγορές», δηλαδή πτώση των τιμών.
Αυτό δεν θα προκαλέσει αναγκαστικά μια μεγάλη κρίση, όπως εξηγεί ο Michael Roberts, αν και είναι πιθανό να υπάρξει κάποια κρίση. Όλα εξαρτώνται από το πόσο θα συμβάλουν οι επενδύσεις αυτές στην αύξηση της παραγωγικότητας των επιχειρήσεων.
Και το ερώτημα αυτό παραμένει ανοιχτό. Θα μπορέσει άραγε η εντατικότερη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης να ικανοποιήσει τις αισιόδοξες προσδοκίες για αύξηση της παραγωγικότητας και των κερδών; Μέχρι στιγμής, αυτό δεν έχει συμβεί, αλλά δεν αποκλείεται να συμβεί στο μέλλον.
Η άποψή μου είναι ότι είναι βάσιμο το επιχείρημα πως η «φούσκα της τεχνητής νοημοσύνης» και οι επενδύσεις σε εξοπλισμό και λογισμικό επεξεργασίας πληροφοριών καλύπτουν τα προβλήματα που προκαλεί το χάος του Τραμπ -προβλήματα που θα τείνουν να επιδεινωθούν κατά τους επόμενους μήνες.
Θα μπορούσε να τεθεί το ερώτημα: Μήπως όμως η πολιτική του Τραμπ συμβάλλει στις προαναφερθείσες επενδύσεις και μήπως αυτό είναι ένα θετικό στοιχείο της;
Εγώ δεν το πιστεύω. Γιατί μπορεί η πολιτική του Τραμπ να ευνοεί ιδιαίτερα τις «Big Techs» και όλα όσα σχετίζονται με αυτές, συμβάλλοντας σε αυτές τις επενδύσεις, αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι αυτό έχει οδηγήσει σε φούσκα. Εάν, στο μέλλον, αν οι επενδύσεις αυτές συμβάλουν στην αναμενόμενη αύξηση της παραγωγικότητας, αυτό θα συμβεί παρά την ύπαρξη αυτής της φούσκας.
III
Σχέση ανάμεσα στην οικονομική δραστηριότητα και στην κλιματική υπερθέρμανση
Δεν έχω δει κανένα άρθρο που να ασχολείται με το ζήτημα της σχέσης μεταξύ της οικονομικής δραστηριότητας και της υπερθέρμανσης του πλανήτη, σε καμία από τις δύο βασικές της διαστάσεις:
- α) τον αντίκτυπο που έχει αυτή η δραστηριότητα στην υπερθέρμανση
- β) τον αντίκτυπον που έχουν τα «γεγονότα» που προκαλεί η κλιματική κρίση στην οικονομία.
Ένα ενδιαφέρον άρθρο, που δημοσιεύθηκε στο International Viewpoint, αναφέρθηκε σε αυτό το θέμα (είναι το άρθρο με τίτλο «Καταιγίδα σε ένα φλιτζάνι καφέ»), αλλά με σύντομο τρόπο.
Το ότι δεν εξετάζονται οι επιπτώσεις των “γεγονότων” που απορρέουν από την υπερθέρμανση του πλανήτη στο ΑΕΠ εξηγείται, εν μέρει, από τις ιδιαιτερότητες (και τους περιορισμούς) του τρόπου μέτρησης του ΑΕΠ: οι απώλειες δεν αφαιρούνται από το μετρούμενο προϊόν, ενώ και οι δαπάνες για την αντιμετώπισή τους, αντίθετα, προστίθενται.
Ωστόσο, κάποια στιγμή, που δεν πρέπει να είναι μακριά, θα είναι αδύνατο να αγνοηθεί αυτή η επίδραση.
27 Οκτωβρίου 2025
Μετάφραση: ΤΠΤ-”4”