Η σύγκριση Ασίας και Ευρώπης (καθώς και ασιατικών και ευρωπαϊκών χωρών) στην ιστορία της πανδημίας μας βοηθάει να συζητήσουμε και για τα μέσα και τις επιλογές μιας υγειονομικής πολιτικής. Η απάντηση σε ορισμένα ερωτήματα μπορεί να είναι κραυγαλέα προφανής, αλλά μπορεί και να είναι πιο περίπλοκη.
Η ιστορία κάθε επιδημίας (και ακόμα περισσότερο μιας πανδημίας) συνδυάζει πολλούς χώρους: βιολογικό και οικολογικό, ιατρικό και επιστημονικό, πολιτικό, κοινωνικό ή πολιτιστικό... Για αυτό και δοκιμάζει σκληρά τα συστήματα υγείας (με την πλατιά έννοια), την αλληλεγγύη (διαγενεακή, κοινωνική και διεθνή), τα κράτη.
Με τις σημερινές συνθήκες, μια επιδημία διεθνοποιείται πολύ γρηγορότερα απ’ό,τι στο παρελθόν, εξαιτίας της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης. Η γρίπη του 1957 χρειάστηκε 6 μήνες για να φέρει την Ευρώπη στο επίκεντρο της πανδημίας. Συγκριτικά, ο covid-19 χρειάστηκε μόνο 2 μήνες. Έτσι, υπήρχε λιγότερος χρόνος για προετοιμασία, αν και ήταν ακόμα αρκετός: όμως αυτός χάθηκε, με τις δραματικές επιπτώσεις που ξέρουμε. Όπως θα δούμε, αυτό δεν οφείλεται απλώς σε έλλειψη ανταπόκρισης εξαιτίας γραφειοκρατικών δυσλειτουργιών. Δεν έχουμε να κάνουμε με απλή έλλειψη ετοιμασίας, με τη χρονική έννοια του όρου. Η έννοια αυτή έχει εδώ ταξικές (αστικές) ρίζες.
Όχι μόνο αγνοήθηκε η κινεζική προειδοποίηση, το Γενάρη του 2020, αλλά ούτε καν μελετήθηκε η πρώιμη εμπειρία της ανατολικής Ασίας. Και όμως, θα επέτρεπε αυτό να προληφθούν τα γεγονότα και να υπάρξει επεξεργασία μιας κατάλληλης υγειονομικής πολιτικής. Με τα στοιχεία του Πανεπιστημίου John Hopkins, που ωστόσο καταγράφει απλώς κράτη ή περιφέρειες που αναφέρουν κρούσματα του covid-19, οι 4 από τις 5 χώρες με τους λιγότερους θανάτους ανά 100.000 κατοίκους είναι ασιατικές: Ταϊβάν, Βιετνάμ, Τανζανία, Παπούα Νέα Γουινέα (αν και σε αυτήν η κοινωνική δομή και πυκνότητα είναι εξαιρετικά διαφορετική) και Ταϊλάνδη. Συγκριτικά, το ποσοστό θανάτων ανά 100.000 κατοίκους, τον Ιανουάριο του 2021 ήταν 113,46 στη Γαλλία έναντι 0,03 την Ταϊβάν!
Ευρωπαϊκή ανετοιμότητα
Αντίθετα από τις προκαταλήψεις, η “αναπτυγμένη” Ευρώπη, που όμως είναι και πιο “καθαρά” καπιταλιστική, αποδεικνύεται ανέτοιμη να αντιμετωπίσει επιδημίες που αντιμετωπίζονται στις ασιατικές χώρες από πολιτικές δημόσιας υγείας, όπου υπάρχουν ακόμα (έστω και αν επίσης σβήνουν σιγά-σιγά), χάρη σε κοινοτικές δομές, ή ακόμα και σε γραφειοκρατικές δομές (μακρινή κληρονομιά επαναστάσεων). Ο δείκτης υγειονομικής προετοιμασίας για επιδημίες κατατάσσει την Ταϊλάνδη στην 6η θέση παγκοσμίως, ενώ τη Γαλλία στην 11η.
Χάρη στην υγειονομική πρόοδο (βελτίωση των συνθηκών ζωής, αντιβιοτικά, εμβόλια), ο δυτικός κόσμος κήρυξε το “τέλος των επιδημιών”, που πλέον θα αφορούσαν μόνο τις “υπανάπτυκτες” χώρες. Τα συστήματα υγείας επικεντρώθηκαν στην ατομική περίθαλψη, που αποδίδει περισσότερο κέρδος, σε βάρος της πρόληψης, της συνολικής υγείας. Από την άλλη, βέβαια, αν η Ασία πλήττεται και αυτή από όλα τα κακά του σύγχρονου κόσμου (έξαρση του διαβήτη, των καρκίνων, κλπ.), οι μολυσματικές ασθένειες εξακολουθούν εκεί να είναι παρούσες, χωρίς να συλλαμβάνονται ως ατομικές παθολογίες.
Το παράδοξο είναι πως, χάρη στην υπερβολική αυτοπεποίθηση και με τη βοήθεια και των νεοφιλελεύθερων αντιμεταρρυθμίσεων, η καπιταλιστική Δύση διέγραψε τη γνώση της για το πώς αντιμετωπίζεται μια επιδημία (όπως και τα μέσα που θα χρειάζονταν για αυτό), ακόμα και αν στην πραγματικότητα αυξάνει ο επιδημικός κίνδυνος. Η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση επιταχύνει έντονα την κυκλοφορία εμπορευμάτων και ανθρώπων, το οποίο μπορεί να αλλάξει και τη φύση των ασθενειών: έτσι, υπήρχαν 4 διαφορετικοί ιοί Δάγγειου Πυρετού, ο καθένας στη δική του γεωγραφική περιοχή, που όμως όταν ήρθαν σε επαφή δημιουργήθηκε μια νέα μορφή του ιού, με μεγάλη αιμορραγία, στις αρχές της δεκαετίας του 1950 στην Ασία (Ταϊλάνδη, Φιλιππίνες), του οποίου μάλιστα η επέκταση διευκολύνεται από την κλιματική αύξηση της θερμοκρασίας. Οι μολύνσεις που γίνονται από ιούς που μεταφέρονται από κουνούπια, τσιμπούρια και άλλους τέτοιους αιμοβόρους οργανισμούς (arbovirus) διαδέχονται πλέον η μία την άλλη: ζίκα, chikungunya (CHIKV), κίτρινος πυρετός.
Μια μετάλλαξη, που έχει σχέση με τον κορονοϊό του 2003, ο Sars-Covid-2 (αυτό είναι το όνομα του ιού που προκαλεί την αρρώστια covid-19) εμφανίζεται σε μια περίοδο αύξησης της “παθοκένωσης”, δηλαδή γρήγορων αλλαγών στην ισορροπία των ανθρώπινων παθολογιών. Οι οικολογικές ανατροπές, όπως η αποψίλωση των δασών, διαταράσσουν τις σχέσεις μεταξύ του ζωικού και του ανθρώπινου κόσμου. Το ίδιο και η βιομηχανική κτηνοτροφία: η γρίπη H1N1 ξεκίνησε από το Μεξικό (όχι από την Ασία!) κοντά σε εργοστάσια χοίρων της (πολυεθνικής) Smithfield. Η ανάπτυξη γιγαντιαίων μεγαπόλεων αποτελεί προνομιούχο περιβάλλον για την κυκλοφορία των ιών. Η βιομηχανία τροφίμων έχει επιβάλει τους όρους της και μαζί και τις λεγόμενες “πολιτιστικές” παθολογίες (διαβήτη, υπέρταση). Και καθώς ο πληθυσμός γερνάει, οι συν-νοσηρότητες αυτές είναι ακριβώς αυτό που διευκολύνει τον Sars-Cov-2. Αυτός ασφαλώς και είναι πολύ λιγότερο φονικός από τον κορονοϊό του 2003, αλλά κάνει το γύρο του κόσμου και έτσι, τελικά, προκαλεί πολύ περισσότερους θανάτους. Ο Covid-19 είναι μια ασθένεια της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης.
Δεν υπάρχει μια συνταγή για να αντιμετωπιστεί μια μολυσματική νόσος. Μια πολιτική υγείας που να είναι κατάλληλη για αυτό εξαρτάται από τις κοινωνικές δομές, καθώς και από το ιδιαίτερο περιβάλλον σε κάθε χώρα ή περιοχή. Η αποτελεσματικότητα των επιλογών που παίρνονται από τις αρχές μπορεί να συγκριθεί ανάμεσα σε κοντινές και συγκρίσιμες χώρες. Υπάρχουν ωστόσο μερικά απλά πράγματα με τα οποία πρέπει να ξεκινήσει κανείς.
Το αντίτιμο της καθυστέρησης
Απέναντι σε μια σοβαρή αναδυόμενη επιδημία, κάθε καθυστέρηση εκ μέρους των αρχών πληρώνεται πολύ ακριβά. Ο κανόνας αυτός επιβεβαιώθηκε δραματικά στην Κίνα, στα τέλη του 2019 – αρχές 2020. Από τη στιγμή που εγκαταστάθηκε η αρρώστια covid-19, η γρήγορη διάδοσή της διεθνώς ήταν αναπόφευκτη (ακόμα περισσότερο αφού η Κίνα βρίσκεται στο επίκεντρο των διεθνών συναλλαγών). Το ζήτημα ήταν τότε: θα επαναλαμβανόταν το ίδιο λάθος και σε άλλες χώρες; Πολλές ασιατικές χώρες αντέδρασαν γρήγορα, αλλά δεν ήταν αυτό που γενικώς έγινε στην Ευρώπη και από εκεί η επιδημία μετατράπηκε γρήγορα σε παγκόσμια πανδημία.
Το αντι-παράδειγμα της Ταϊβάν δείχνει, θετικά, τί θα μπορούσε να κάνει μια γρήγορη αντίδραση. Η χώρα αυτή είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένη, με εκατοντάδες χιλιάδες Ταϊβανέζους να δουλεύουν στην Κίνα και μιλιούνια Κινέζους τουρίστες να επισκέπτονται το νησί. Το πρώτο εισαγόμενο κρούσμα Covid-19 εντοπίστηκε στις 21 Ιανουαρίου. Η κυβέρνηση αμέσως ενεργοποίησε το πρόγραμμα ελέγχου ασθενειών που είχε επεξεργαστεί στη βάση της εμπειρίας από τον SARS του 2003 και εφάρμοσε αμέσως εκατοντάδες μέτρα. Δεν χρειάστηκε ούτε μία φορά να κάνει lockdown στον πληθυσμό της. Και ένα χρόνο αργότερα, η χώρα έχει καταγράψει μόνο 8 νεκρούς (και μόλις τώρα είχε τον πρώτο της νεκρό μετά τον Μάη του 2020) και ο αριθμός των θετικών της κρουσμάτων σήμερα είναι γύρω στους 912.
Άλλο αντι-παράδειγμα, το Βιετνάμ, που και αυτό βρίσκεται στην πρώτη γραμμή. Όπως και στην Ταϊβάν, η κυβέρνηση αντέδρασε αμέσως. Στο πρώτο κύμα της επιδημίας, δεν κατέγραψε κανένα νεκρό. Μετά το δεύτερο κύμα, η χώρα έχει καταγράψει 35 θανάτους από την πανδημία, ως αποτέλεσμα μετάδοσης στην κοινότητα.
Το αντίτιμο του ευρωκεντρισμού και του ηλίθιου πολιτιστικού εθνικισμού
Δεν ξέραμε και πολλά για τον κορονοϊό SARS-CoV-2 το Γενάρη του 2020 -και εξακολουθούμε ακόμα να μαθαίνουμε για αυτόν, ενώ όσο μαθαίνουμε τόσο νέα ερωτήματα γεννιούνται. Ξέραμε, ωστόσο, πολύ περισσότερα απ’όσα χρειάζονταν για να δράσουμε. Πολλά άρθρα είχαν ήδη δημοσιευτεί σε κορυφαία επιστημονικά περιοδικά και, στη Γαλλία, η υγειονομική επιτήρηση είχε κάνει ένα πρώτο έργο. Η ασιατική εμπειρία, και πρώιμη και ποικίλη, ήταν γεμάτη διδάγματα. Τί να το κάνεις όμως; Οι ευρωπαϊκοί πολιτικοί κύκλοι δεν είχαν συνηθίσει να μαθαίνουν από την Ασία. Οι μητροπόλεις των πεθαμένων αυτοκρατοριών δυσκολεύονται να απαλλαγούν από την υπεροψία τους -και ο ευρωκεντρισμός τυφλώνει. Γιατί να μας ενδιαφέρει τί συμβαίνει “εκεί πέρα” μακρυά;
Η άρνηση να μάθεις από την Ασία κουβαλάει όλα αυτά τα υπονοούμενα και τα στερεότυπα, τα γεμάτα ρατσισμό, ως αν οι Ασιάτες (εδώ της Άπω Ανατολής) να συμπεριφέρονται ως ρομπότ και να μην νοιάζονται για ελευθερίες. Και όμως, η λαϊκή αμφισβήτηση των αρχών εκδηλώθηκε λαμπρά στην Κίνα (το δείχνουν τα πολλά κυβερνητικά κτίρια που κάηκαν). Η νοτιο-κορεάτικη νεολαία διεκδικεί και αυτή το δικαίωμά της στην ψυχαγωγία. Οι Γιαπωνέζοι είναι αλήθεια ότι χαιρετιούνται χωρίς να αγγίζονται, αλλά επίσης είναι καλοπερασάκηδες και συχνάζουν επιμελώς σε μπαρ και σε παραδοσιακά εστιατόρια (χώρους κατεξοχήν μόλυνσης, όπως ξέρουμε) όπου ο συνωστισμός είναι υψηλότερος απ’ό,τι εδώ.
Στη Γαλλία παριστάνουμε τους εξυπνότερους -πόσες φορές δεν μας το υπονόησε ο Ζερόμ Σαλομόν, ο ψεύτης, ο από πάντα επικεφαλής της Υγείας, στις συνεντεύξεις τύπου που έδινε το Φλεβάρη και Μάρτη. Εμείς κάνουμε τα πράγματα με “το δικό μας τρόπο”, εξορισμού καλύτερο. Στη Γαλλία επίσης δε διστάσαμε να κοροϊδέψουμε την ελαφρότητα των Ιταλών1, που χτυπήθηκαν κατά μέτωπο από την πανδημία, λίγο πιο πριν. Η κολακεία του εθνικιστικού “εγώ” είναι μια συνταγή που συνήθως χρησιμοποιείς για να αποπροσανατολίσεις την προσοχή από τα αληθινά προβλήματα και τις πραγματικές ευθύνες. Η στάση αυτή άλλωστε αποδεικνύει και τη μυωπία απέναντι στο γεγονός ότι ο Covid-19 επιταχύνει και τη μετάθεση του γεωπολιτικού κέντρου παγκοσμίως προς την Ασία και στην περιοχή Ινδικού-Ειρηνικού.
Το αντίτιμο των ψεμάτων
Η βιετναμέζικη κυβέρνηση είπε ψέματα κατά την επιδημία του 2003 και αυτό της κόστισε πολύ βαριά. Και έβγαλε το δίδαγμά της: το 2020, είπε την αλήθεια και αυτός είναι ο ένας λόγος που εξηγεί την επιτυχία της υγειονομικής της πολιτικής κατά το πρώτο κύμα του Covid-19. Η κινεζική κυβέρνηση είπε ψέματα, αλλά η ταϊβανέζικη κυβέρνηση είπε την αλήθεια. Οι γαλλικές αρχές βυθίστηκαν στα ψέματα, για να κρύψουν την ευθύνη τους στην απόλυτη έλλειψη υλικού που επικρατούσε τότε. Στο Βιετνάμ, χειρουργικές μάσκες πουλιόνταν ελεύθερα σε οποιοδήποτε φαρμακείο. Η Γαλλία ήταν ανίκανη να τα παράγει καν. Απίστευτο γέλιο στο Βιετνάμ να βλέπουν την τέως αποικιακή τους δύναμη τόσο αποβιομηχανοποιημένη που να μπορεί πλέον να αποκαλείται εξαρτημένος ιμπεριαλισμός.
Αφού δεν υπήρχαν μάσκες, ούτε ζελ, ούτε ρόμπες προστασίας, οι πολιτικές και υγειονομικές αρχές παρουσίασαν τον Covid-19 σαν να μην είναι και πολύ σοβαρός και τις μάσκες σαν να μην χρησιμεύουν σε τίποτα (ή και χειρότερα να κάνουν κακό). Το ψέμα έγινε πολιτική. Και το πληρώνουμε ακόμα και σήμερα το αντίτιμο. Όχι μόνο γιατί οι αρχές έχουν χάσει κάθε φερεγγυότητα, αλλά και επειδή άνοιξαν έτσι την πόρτα στους πιο επικίνδυνους υγειονομικούς αρνητισμούς. Θα ήταν πολύ πιο υγιές και πιο απλό να πούνε την αλήθεια: οι μάσκες, τα αλκοολούχα διαλύματα, είναι σημαντικά, αλλά δεν διαθέτουμε και, μέχρι να αποκτήσουμε, πρέπει να τα καταφέρουμε χωρίς αυτά.
Μην περιμένετε από τις πολιτικές και υγειονομικές αρχές να αναγνωρίσουν ότι είπαν ψέματα. Γιατί θα μπορούσαν να υπάρξουν μηνύσεις για πράξεις και παραλείψεις που έθεσαν σε κίνδυνο ζωές. Έτσι, παριστάνουν τώρα ότι “δεν ξέραμε” αν οι μάσκες είναι αποτελεσματικές απέναντι στον κορονοϊό: πώς να διαδίδεται άραγε, μέσω επαφής ή εναέρια; Ας σημειώσουμε βέβαια ότι η μάσκα είναι χρήσιμη και στις δύο αυτές περιπτώσεις, γιατί εμποδίζει κάποιον να πιάνει τη μύτη ή το στόμα του (το οποίο γίνεται αυθόρμητα). Να σημειώσουμε επίσης ότι οι μάσκες αποτελούν νόρμα, τυπικό μέτρο στις επιδημικές μολύνσεις από αναπνευστική οδό. Και, κυρίως, ότι μια σειρά από χώρες αντέδρασαν έμπρακτα, με διάφορους τέτοιους τρόπους, ήδη από τον Γενάρη: ήταν η περίπτωση της Νοτίου Κορέας, μετά από μια πολύ μικρή καθυστέρηση, ή του Χονγκ Κονγκ, που γέμισε όλη με μάσκες, από τη μια μέρα στην άλλη, χωρίς καν να περιμένουν να τους δώσουν συστάσεις οι αρχές.
Οι ίδιοι που ευθύνονται για όλα αυτά παραπέμπουν σήμερα στις καθυστερημένες οδηγίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ). Όμως ακριβώς οι κυβερνήτες μας είναι απολύτως σε θέση να ξέρουν ότι ο οργανισμός αυτός εξαρτάται από τις πιέσεις των κρατών μελών του και ότι δεν έχει ελευθερία λόγου. Και αυτό έγινε επειδή έθεσαν υπό έλεγχο αυτόν τον Οργανισμό που στη δεκαετία του 1970 ήταν, κατ’αυτούς, υπερβολικά ανεξάρτητος (και αυτό ήταν η εγγύηση της αποτελεσματικότητάς του). Όμως σήμερα έχει τεθεί κάτω από το διπλό έλεγχο των κυβερνήσεων (από τον Γενάρη του 2020, ιδιαίτερα της Κίνας) και, δεύτερον, των ιδιωτικών χρηματοδοτήσεων. Επιπλέον, η θέση του ΠΟΥ (και δικαίως) ήταν ότι, με δεδομένη την παγκόσμια έλλειψη μασκών, θα έπρεπε αυτές να κρατηθούν για τους υγειονομικούς. Σε καιρούς ελλείψεων, πρέπει ασφαλώς να γίνουν επιλογές, αλλά στη Γαλλία αυτό που ζήσαμε ήταν μια πραγματική καμπάνια ενάντια στις μάσκες, η οποία και άφησε βαθιά ίχνη.
Επιστροφή στην εμπειρία
Αντιτάσσοντας “φιλελεύθερη δημοκρατία” και “αυταρχικά καθεστώτα” (Κίνα, Βιετνάμ) ή “(ανατολικο)ασιατικές παραδόσεις” και “δυτική” φροντίδα για ατομικές ελευθερίες, πολλοί γάλλοι σχολιαστές παίζουν επικίνδυνο παιχνίδι, αφήνοντας να εννοηθεί πως στην πάλη κατά μιας επιδημίας, ισχυρής όπως ο Covid-19, ένα δικτατορικό καθεστώς θα ήταν πιο αποτελεσματικό απ’ό,τι ένα “δημοκρατικό”.
Κίνα
Η δικτατορική της τάξη μεταφράστηκε ακριβώς στην Κίνα από το ότι αυτοί που σήμαναν συναγερμό χτυπήθηκαν αλύπητα και ότι οι πρώτες εστίες της επιδημίας που εντοπίστηκαν δεν μπόρεσαν να την σταματήσουν στην πηγή της. Έτσι, απέναντι σε μια επιδημία που είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο, το Πεκίνο επέβαλε εγκλεισμούς ακραίας βίας, στις πόλεις που είχαν ιδιαίτερα πληγεί. Οι εγκλεισμοί αυτοί καθόλου δεν αποτελούν υπόδειγμα (για να το πούμε απαλά!). Η κινεζική εμπειρία, ωστόσο, αξίζει να μελετηθεί. Ο Ξι Ζινπίν ενίσχυσε σημαντικά την κεντρική διοίκηση του ΚΚΚ και την προσωπική του δικτατορία, αλλά η κινεζική κοινωνία είναι αρκετά περίπλοκη και δεν συμπυκνώνεται απλώς στο πολιτικό σύστημα. Η εξουσία χρειάζεται να αναπτύσσει και μηχανισμούς που να εξασφαλίζουν τη λαϊκή συναίνεση (ένας απ’όλους είναι ο εθνικισμός μιας μεγάλης δύναμης). Η εμπειρία της πανδημίας δεν είναι ομοιογενής σε αυτή τη χώρα – ήπειρο. Στις περιοχές που δεν επλήγησαν, οι τοπικές δομές που συνδέονται με το ΚΚΚ (και που συνήθως εποπτεύουν στενά τον πληθυσμό) δημιούργησαν ελέγχους για να εμποδίσουν να μπουν άνθρωποι που μπορεί δυνητικά να ήταν μολυσμένοι. Η μνήμη από τα εγκληματικά λάθη, από όλα όσα υπέφεραν και από τα ψέματα δε θα εξαφανιστεί, αλλά αναμειγνύεται ταυτόχρονα και με την ανακούφιση από τις επιτυχίες και από την ελπίδα ότι το κράτος θα συνεχίσει να είναι σε θέση να περιορίζει τον κίνδυνο νέων μολύνσεων από την επιστροφή στη χώρα Κινέζων ή και ξένων. Μένουν, επομένως, εκκρεμή πολλά ζητήματα.
Χονγκ Κονγκ
Κατά το πρώτο κύμα του Γενάρη-Φλεβάρη 2020, η απάντηση του πληθυσμού του Χονγκ Κονγκ ήταν αξιοσημείωτη. Η περιοχή βρισκόταν σε άμεση επαφή με μία από τις πιο ισχυρές επιδημικές εστίες της Κίνας. Με την εμπειρία του SARS του 2003, ο πληθυσμός αυθόρμητα έβαλε όλος μάσκες, την ώρα που οι αρχές, με την επιρροή του Πεκίνου, έπαιζαν αναβλητικότητα -είναι μια μορφή αυθόρμητης αυτο-οργάνωσης.
Το υγειονομικό προσωπικό έκανε μαζικά απεργία επί πέντε μέρες, για να απαιτήσει να κλείσουν τα σύνορα και να υπάρξουν επαρκή μέσα, χωρίς τα οποία τα νοσοκομεία δεν θα ήταν σε θέση να ανταποκριθούν: η κινητοποίηση αυτή κατέστη δυνατή χάρη στη δημιουργία στον κλάδο, από το Δεκέμβρη, ενός αγωνιστικού συνδικάτου που προήλθε από το κίνημα του 2019.
Το κίνημα αυτό είχε πάρει τη μορφή ενός γενικού ξεσηκωμού του πληθυσμού για να υπερασπιστεί τα νομικά και πολιτικά δικαιώματα που είχε, χάρη στις παλαιότερες συμφωνίες τη στιγμή που αποδόθηκε στην Κίνα αυτή η τέως βρετανική αποικία. Το Πεκίνο, πράγματι, είχε αποφασίσει να επιβάλει τον άμεσο έλεγχό του σε αυτή την “Ειδική Διοικητική Περιοχή”. Η πάλη κατά της πανδημίας εντάχθηκε σε ένα συνολικό αγώνα, με αξιοσημείωτα υγειονομικά αποτελέσματα.
Το γενικότερο κλίμα έχει από τότε αλλάξει. Όχι μόνο ο Covid-19 έχει εγκατασταθεί για τα καλά, με συνεχή τον κίνδυνο νέων εστιών που τροφοδοτούνται από την επιστροφή των κατοίκων στα σπίτια τους (εξού και μια πολιτική με καραντίνες), αλλά και η μάχη για την υπεράσπιση της αυτονομίας της περιοχής έχει χαθεί. Η κούραση είναι πλέον αισθητή, μετά από την ήττα αυτή και από τη σημαντική σκλήρυνση της καταστολής. Τέλος Ιανουαρίου 2021, είχαν καταγραφεί, από την αρχή της επιδημίας, 10.453 κρούσματα και 181 θάνατοι από κορονοϊό (σε συνολικό πληθυσμό 7,5 εκατομμύρια ανθρώπους).
Νότιος Κορέα
Η Νότιος Κορέα υπήρξε, το Φλεβάρη του 2020, μία από τις πιο εκτεθειμένες στην πανδημία χώρες, όταν επέστρεψε παράνομα από το Βουχάν ένα μέλος της “Εκκλησίας του Χριστού Shincheonji”. Η κυβέρνηση κινητοποίησε τη βιομηχανική μηχανή στρέφοντάς της προς την παραγωγή αναγκαίων πραγμάτων στην πάλη κατά της επιδημίας (καμία σχέση με τις “πατριωτικές μάσκες” του Μακρόν που ήθελαν να βοηθήσουν τη γαλλική υφαντουργία...). Έβαλε τεράστια μέσα για “τεστ” και “ιχνηλάτηση” των αλυσίδων μόλυνσης και για να “απομονώσει” τους μολυσματικούς. Στην πρώτη φάση, το τελευταίο αυτό μέτρο οδήγησε σε δράματα, καθώς πολλά ονόματα αρρώστων διέρρευσαν και βρέθηκαν να είναι στο στόχαστρο των γύρω τους. Εν μέρει, αυτό διορθώθηκε (με την ανωνυμία να εξασφαλίζεται καλύτερα από τις υγειονομικές ομάδες και με τα δεδομένα να αποθηκεύονται ανεξάρτητα από το κράτος), αλλά η κυβέρνηση σήμερα καλεί σε κατάδοση όσων δε σέβονται τα μέτρα προστασίας (μαζί με ανταμοιβές) -πράγμα που αποτελεί πολύ επικίνδυνο γλίστρημα προς μια “εποπτευόμενη κοινωνία”.
Ωστόσο, η νοτιο-κορεατική εμπειρία δείχνει ώς ποιό σημείο η γραμμή “τεστ, ιχνηλάτηση, απομόνωση” είναι κρίσιμο στοιχείο μιας υγειονομικής πολιτικής απέναντι στον Covid-19. Χωρίς να έχει επιβάλει κανένα lockdown, η καμπύλη των κρουσμάτων έχει σταθεροποιηθεί γύρω στα 8.000 – 9.000 κρούσματα. Η χώρα (με τους άνω των 50 εκατομμυρίων ανθρώπους) κατέγραφε, στις 30 Ιανουαρίου, συνολικά 1.425 θανάτους.
Στην περιοχή του Παρισιού (Île-de-France), οι ομάδες εντοπισμού και ιχνηλάτησης (Covisam) άρχισαν μόλις πρόσφατα να λειτουργούν κάπως αποτελεσματικά. Έως τώρα, τα ξενοδοχεία παραμένουν εξαιρετικά άδεια, ενώ οι διευθετήσεις για απομόνωση στο σπίτι είναι εξαιρετικά πενιχρές, καθώς δεν προϋποθέτουν καμία ένταξη σε πολιτική πρόληψης, παρά την υπόσχεση του Μακρόν, που ποτέ δεν υλοποιήθηκε, για επίσκεψη στο σπίτι κάθε κρούσματος του ιού. Εάν οι γαλλικές αρχές είχαν θελήσει να μάθουν από τη Νότιο Κορέα, θα μπορούσαν να είχαν εφαρμόσει μια εκ των προτέρων πολιτική επιτήρησης και ιχνηλάτησης (την οποία ζητούν όλο και περισσότεροι ερευνητές).
Βιετνάμ
Η βιετναμέζικη επιτυχία συνδέεται με τον τρόπο κινητοποίησης του πληθυσμού, έχοντας κερδίσει την εμπιστοσύνη του στη βάση της αλήθειας για την κατάσταση και με τη χρήση των κοινωνικών δικτύων για ευαισθητοποίηση -υπάρχει και ένα μουσικό βίντεο που αναπαρήχθη κάπου 65 εκατομμύρια φορές. Η επιτήρηση – εντοπισμός τέθηκε σε εφαρμογή, τα σύνορα έκλεισαν, μια αυστηρή πολιτική καραντίνας επιβλήθηκε σε όσους Βιετναμέζους επέστρεφαν και στην άφιξη ειδικών, επιτάσσοντας για αυτό ξενοδοχεία, στρατόπεδα και νοσοκομεία (40.000 άνθρωποι εντάχθηκαν σε καραντίνα). Όλες οι μαζικές οργανώσεις που συνδέονται με το κόμμα (Ένωση Γυναικών, κλπ.) κλήθηκαν για να εφαρμοστεί η υγειονομική πολιτική. Το Βιετνάμ επέβαλε εθνικό lockdown μόνο για 2 εβδομάδες και σήμερα καταγράφει 35 θανάτους, για έναν πληθυσμό 97 εκατομμυρίων ανθρώπων.
Πολιτικά καθεστώτα και “κοινωνική κατασκευαστική”
Υπάρχει άραγε μια απλή σχέση ανάμεσα σε πολιτικό καθεστώς και σε υγειονομική αποτελεσματικότητα απέναντι στην επιδημία; Η απάντηση δεν είναι καθόλου προφανής.
Η νεοφιλελεύθερη ηγεμονία είναι σχεδόν καθολικός κανόνας. Κυριαρχεί στην πολιτική του καθεστώτος του Σρι Λάνκα -αλλά το νοσοκομειακό του σύστημα υγείας, δημόσιο και δωρεάν, δεν έχει ακόμα αποδιαρθρωθεί: και τέθηκε αποτελεσματικά σε υπηρεσία απέναντι στον Covid-19. Μήπως ένα ομόσπονδο σύστημα είναι περισσότερο ή λιγότερο αποτελεσματικό; Η απάντηση που μοιάζει να ταιριάζει είναι “εξαρτάται”. Η Άνγκελα Μέρκελ κατάφερε να υιοθετηθούν μέτρα πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά απ’ό,τι η Γαλλία, στο πρώτο επιδημικό κύμα, και αυτό με τη συμφωνία των Länder (κρατιδίων). Δεν συνέβη το ίδιο το φθινόπωρο, κατά την επιδημική έξαρση (μερικοί υπουργοί κρατιδίων το αναγνωρίζουν). Με τον Τραμπ, ορισμένες δημοκρατικές Πολιτείες αντιτάχθηκαν στην καταστροφική του τρέλα. Με τον Μπάιντεν, μερικές ρεπουμπλικανικές Πολιτείες αρνούνται να εφαρμόσουν τη νέα υγειονομική πολιτική που καθορίστηκε σε ομοσπονδιακό επίπεδο.
Από την άλλη, είναι πολύ δελεαστικό να πει κανείς ότι το γαλλικό σύστημα, με την υπερσυγκέντρωση στο πρόσωπο του Προέδρου, αποτελεί μειονέκτημα. Το σύστημα είναι αδιαφανές, τη στιγμή που η διαφάνεια αποτελεί μακροχρόνια στοιχείο-κλειδί για τη συγκατάθεση του πληθυσμού. Η ίδια η γλώσσα το επισημαίνει αυτό: οι αποφάσεις παίρνονται από το Συμβούλιο Άμυνας, του οποίου οι συναντήσεις υπόκεινται στο απόρρητο της άμυνας! Το γαλλικό Σύνταγμα, που χαρακτηρίστηκε από τη συγκυρία της υιοθέτησής του (με το στρατό να στασιάζει για να επιβάλει τον Ντε Γκωλ στην προεδρεία), είναι ίσως το λιγότερο δημοκρατικό στη Δυτική Ευρώπη (μαζί ίσως και με το ισπανικό Σύνταγμα, για διαφορετικούς λόγους). Ο μακρονισμός επιδεινώνει τα αρχικά του μειονεκτήματα καθιστώντας το στην πράξη ακόμα πιο προεδρικό. Ο Εμανουέλ Μακρόν αποφασίζει τελικά, όπως του κατέβει, και δεν του αρέσουν οι ισχυρές προσωπικότητες που θα μπορούσαν να αντισταθμίζουν τον αυταρχισμό του. Ωστόσο, η Προεδρεία δεν είναι οργανωμένη για να κυβερνάει και να εφαρμόζει πολιτικές (σε θέματα επιμελητείας -logistics- για παράδειγμα). Και η προσωπική του ιστορία, δεν του επέτρεψε του Μακρόν να προετοιμαστεί να σκεφτεί για υγειονομικές πολιτικές. Οι διάφοροι Μέρκελ είναι επιστήμονες. Ο Ταϊβανέζος αντιπρόεδρος, Τσεν Σιέν-ζεν, είναι ειδικευμένος επιδημιολόγος και ιολόγος του πανεπιστημίου Johns Hopkins και αυτό βοηθάει! Ο Μακρόν είναι εκπαιδευμένος στον κόσμο της διαχείρισης κεφαλαίου -αυτό είναι καταστροφή.
Και όμως, υπάρχει στη Γαλλία ένας πλούτος εμπειριών από αλληλοβοήθεια στην πράξη απέναντι σε επιδημίες. Ήταν η περίπτωση της βοήθειας προς ανθρώπους με AIDS, για να σπάσει η απομόνωσή τους, για να υπάρξει πληροφόρηση και για να εκλαϊκευτούν τα μέτρα προστασίας (προφυλακτικά). Ήταν και πάλι η περίπτωση με τον ίδιο τον Covid-19, στη διάρκεια του εγκλεισμού, συχνά με την επικούρηση των δήμων, ιδιαίτερα σε γειτονιές με πληθυσμό χαμηλού εισοδήματος: διανομή τροφίμων, εντοπισμός των απομονωμένων ηλικιωμένων ή των πληθυσμών χωρίς επίσημη κάλυψη (όπως των ξένων ή των τρανς που έκαναν πορνεία και έχασαν ξαφνικά κάθε μορφή εισοδήματος), κινητοποίηση για να βρεθεί επειγόντως στέγη σε άστεγους, δράσεις κατά της οικιακής βίας (σε βάρος γυναικών και παιδιών), κλπ. Ωστόσο, ο μακρονισμός αρνήθηκε συστηματικά να συνδεθεί αυτό το “έδαφος” με την εφαρμογή πολιτικών υγείας (εδώ έχει δυσκολία να “διαλεχθεί” ακόμα και με αιρετούς επισήμους!). Είναι βαθιά αυταρχικός και “καθετιστής”2. Και το αναγκαστικό του συμπλήρωμα: έχει πολύ στενή όραση και, αφού κατέστειλε βίαια την κινητοποίηση των υγειονομικών, εξακολουθεί να είναι ο ίδιος τελείως ξένος προς την έννοια της δημοκρατίας στην υγεία ή της υγειονομικής κοινότητας3.
Όσο περισσότερο το ψάχνουμε, τόσο περισσότερο γίνεται σαφές πως πρέπει να πάρουμε υπόψη μας την πραγματική κοινωνία, στο σύνολό της, και να μην κρατηθούμε από ορισμούς που συνήθως απλώς αναφέρονται σε κρατικές δομές κυριαρχίας. Μια σύγκριση ανάμεσα στην Ταϊλάνδη και στη Γαλλία (δύο χώρες συγκρίσιμες από το μέγεθος του πληθυσμού) είναι πολύ διδαχτική. Καταρχήν, το κόστος της επιδημίας θα έπρεπε να είναι πολύ υψηλότερο στο ταϊλανδέζικο βασίλειο απ’ό,τι στη γαλλική “δυτική δημοκρατία”, αφού βρίσκεται κάτω από στρατιωτική μπότα και με ιδιόμορφο μονάρχη. Η πραγματικότητα όμως είναι η αντίστροφη.
Στην Ταϊλάνδη, οι υγειονομικές αρχές παρέκαμψαν τις πολιτικές (στρατιωτικές) και βασιλικές αρχές και κινητοποίησαν τα προϋπάρχοντα δίκτυα εθελοντών στα χωριά και στα αστικά κέντρα -ακριβώς αυτό που δεν έγινε στη Γαλλία, όπου τα μαθήματα από την πάλη κατά του AIDS δεν λήφθησαν υπόψη. Το Γενάρη του 2021, υπήρχαν 77 νεκροί στην Ταϊλάνδη έναντι 76.000 στη Γαλλία.
Αλληλεγγύη, παράγοντας υγειονομικής αποτελεσματικότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης
Οι μετανάστες βρέθηκαν συχνά στο στόχαστρο και υπέστησαν διακρίσεις κατά την πανδημία, αν και ήταν επίσης τα θύματά της και με λίγους πόρους για να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους. Οι κυβερνήσεις γενικά ξεκίνησαν προστατεύοντας μόνο τους ιθαγενείς, όπως στην Ταϊλάνδη και στη Σιγκαπούρη, αλλά γρήγορα συνειδητοποίησαν ότι αποκλείοντας τους μετανάστες απλώς επέτρεπαν στην πανδημία να συνεχίζει. Βέβαια, για να περιληφθούν οι μετανάστες στα συστήματα υγείας, πρέπει να υπάρξει εγγύηση στους μετανάστες χωρίς χαρτιά ότι δεν θα τιμωρηθούν ή εκδιωχθούν -και μόνο έτσι δεν θα αποφεύγουν και τα σημεία ελέγχου.
Η ανασφάλεια του κόσμου έφτασε σε κορυφαία επίπεδα στις Φιλιππίνες, χάρη στη διχτατορία του Ντουτέρτε, στην ασυλία της αστυνομίας και της βίας των δολοφονικών του ομάδων, την ευρεία διαφθορά, τα σκληρά lockdown χωρίς αποτελεσματικά κοινωνικά αντισταθμίσματα και τις πολλαπλές στρατιωτικές συγκρούσεις (ιδιαίτερα στο Μιντανάο, στο νότιο αρχιπέλαγος). Τα δίκτυα αλληλεγγύης δουλεύουν σε ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες για να στηρίξουν τους πιο περιθωριοποιημένους πληθυσμούς.
Για καιρό, ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού των Φιλιππίνων μετανάστευε στη Δύση ή στη Μέση Ανατολή. Η επιβίωση των οικογενειών τους πίσω εξαρτιόταν από αυτούς. Οι μετανάστες αυτοί μπορεί να είχαν ασφαλείς θέσεις εργασίας, αλλά ήταν συνήθως πολύ επισφαλείς (οικιακές υπηρεσίες). Η ανασφάλειά τους έχει αυξηθεί με τον Covid.
Πολλές νοσοκόμες στα βρετανικά νοσοκομεία είναι φιλιππινέζες. Και υφίστανται μια περίπλοκη ιεραρχία ρόλων, de facto ρατσιστικές διακρίσεις, αν και αθέατες, καθώς τοποθετούνται πιο συχνά από άλλους σε επικίνδυνες θέσεις και με λιγότερες στολές προστασίες. Πρέπει, ωστόσο, να επισημανθεί πως το νοσοκομειακό προσωπικό στη Βρετανία πληρώνει εξαιρετικά υψηλό αντίτιμο για την απροετοιμασία του για την επιδημία και για τις επιλογές που έκανε η κυβέρνηση του Μπόρις Τζόνσον (τετραπλάσιες μολύνσεις απ’ό,τι ο γενικός πληθυσμός). Θα πρέπει να σημειωθεί, επιπλέον, ότι σε μερικά νοσοκομεία τα μέλη της διοικητικής ιεραρχίας έχουν κρατήσει για τον εαυτό τους τις καλύτερες προστασίες, ακόμα και χωρίς να ασχολούνται με ασθενείς.
Στο Χονγκ Κονγκ, κινεζικές οικογένειες πέταξαν στο δρόμο φιλιππινέζους και ινδονήσιους υπηρέτες από φόβο μη μολυνθούν. Ή, αντίστροφα, τους απαγόρεψαν να βγαίνουν έξω (πράγμα που τους επιτρέπει και να ζητούν 24-ωρη εξυπηρέτηση επί 7 μέρες την εβδομάδα). Όμως, οι οικογένειες των εργοδοτών δεν είναι χώρος κοινωνικοποίησης για έναν οικιακό εργαζόμενο, που επιπλέον έχει να αντιμετωπίσει και ρατσισμό. Τέτοιοι χώροι είναι περιοχές βόλτας κατά την εβδομαδιαία άδεια τους, όπου όμως τώρα πρέπει να κρατιούνται μακρυά.
Γενικά, έχουμε να αγωνιστούμε σε δύο μέτωπα ταυτόχρονα. Κατά των “επιστημονικών” αιτημάτων της βιομηχανίας φαρμάκων, των οποίων οι επιλογές καθορίζονται από χρηματικές θεωρήσεις (μαζί και με το πολύ υψηλό ποσοστό πληρωμής στους μετόχους) και κατά της ανόδου ενός αυξανόμενα ανησυχητικού ανορθολογισμού. Μια σκηνή που κανείς θα μπορούσε να σκεφτεί πως αναφέρεται ειδικά στις ΗΠΑ επίσης συμβαίνει και στη Γαλλία: ένας κανονικός ασθενής να βρίζει νοσοκόμες λέγοντά τους ότι “δεν υπάρχει Covid” την ώρα που πρέπει να τον υποβοηθήσουν στην αναπνοή. Το ότι η θεωρία 5G επεκτείνεται πρέπει να μας αφήνει άφωνους4. Μέσα από τα ψέματά τους, οι πολιτικές αρχές άνοιξαν μια μεγάλη πόρτα απ’όπου μπαίνουν οι θεωρίες συνωμοσίας, που προωθούνται από “λαϊκιστικές” φιγούρες πρόθυμες να χτίσουν πελατείες.
Η ασιατική εμπειρία επιβεβαιώνει το προφανές: ο κόσμος μαθαίνει από την εμπειρία (και περισσότερο απ’ό,τι μαθαίνουν οι κυβερνώντες). Ωστόσο, εάν ο ανορθολογισμός επεκτείνεται, η προοδευτική αυτή διαδικασία μπορεί να σπάσει σε μια χώρα όπως η Γαλλία. Και το ζήτημα δεν είναι περιθωριακό.
Η πολιτική σε μια επείγουσα κατάσταση υγείας δίνει ώθηση σε μια σχεδόν καθολική αυταρχική στροφή των πολιτικών καθεστώτων. Η δημοκρατία στην υγεία και η κοινοτική υγεία γίνονται έτσι ζήτημα κλειδί για το δημοκρατικό αγώνα.
Το ίδιο ισχύει και για το ζήτημα των φαρμάκων και των εμβολίων. Οι ιδιωτικές εταιρείες δεν έχουν ούτε τη θέληση ούτε τα μέσα να τα παράγουν σε επαρκείς ποσότητες για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες μιας πανδημίας όπως το Covid-19. Τα φάρμακα αυτά πρέπει να ενταχθούν στο δημόσιο χώρο και να δοθούν τα μέσα και στις φτωχές χώρες για να αναπτύξουν την παραγωγική αλυσίδα στα εδάφη τους.
Η λογική του κοινού αγαθού πρέπει να επικρατήσει αποφασιστικά επί της ιδιωτικοποίησης μέσα από πατέντες. Μαζί με τη διατροφική ασφάλεια, το δικαίωμα στην υγεία αποτελεί αυτοδίκαιη απαίτηση. Η έλευση εμβολίων (και ελπίζουμε και φαρμάκων) και οι οργανωμένες από την καπιταλιστική λογική του κέρδους ελλείψεις τους υποσκάπτουν την επείγουσα επικαιρότητα της εναλλακτικής με βάση την αλληλεγγύη, σε ριζική ρήξη με την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων.
1Οι Βρετανοί άλλωστε λένε κάτι ανάλογο για τους Γάλλους, οι οποίοι έτσι κολακεύονται στον “ανδρισμό” τους.
2Στη Γαλλία, υπάρχει ένα εντυπωσιακό συνονθύλευμα από λεγόμενες διοικητικές δομές υγείας, που πολύ συχνά έχουν πολύ πολιτικές λειτουργίες: Μερικές τους είναι αυτές που καθοδήγησαν εδώ και 30 χρόνια την επίθεση κατά των δημοσίων νοσοκομειακών υπηρεσιών, επιβάλλοντας μια χρηματική διαχείριση (management) χαρακτηριστική του κόσμου των επιχειρήσεων και οργανώνοντας την εξάλειψη κάπου 200.000 κρεβατιών σε είκοσι χρόνια. Ο Μακρόν δημιούργησε ακόμα δύο τέτοιες δομές, φτιαγμένες για τις δικές του ανάγκες.
3Ο Μακρόν λέει πως οι επιλογές του βασίζονται στην “αποδοχή” των μέτρων υγείας από τον πληθυσμό, έχοντας τα μάτια του στραμμένα στις επόμενες προεδρικές εκλογές. Εάν όμως ο πληθυσμός ήταν πράγματι συνεργός στην υιοθέτηση των επιλογών για την υγεία, μέσα από συλλόγους ή επιτροπές πολιτών, μέσα από κοινωνικά κινήματα ή μέσω τοπικών κοινωνικών ιστών, η “αποδοχή” αυτή θα είχε πολλαπλασιαστική αποτελεσματικότητα στα υιοθετούμενα μέτρα, πολύ περισσότερο απ’ό,τι συμβαίνει.
4Οι οπαδοί της θεωρίας αυτής λένε ότι η επιδημία δημιουργήθηκε από τη 5G και ο εθισμός σε αυτή απαιτεί το εμβόλιο.