Πρόταση για μια συζήτηση επεξεργασίας "Για την εναλλακτική κοινωνία"

Για την εναλλακτική κοινωνία

Στη Διεθνή Επιτροπή του 2019 συζητήθηκε η «Πρόταση για μια προγραμματική συζήτηση». Και αποφασίστηκε να συνεχίσει πλατιά και δημόσια η συζήτηση πάνω στην αντίληψή μας για μια νέα κοινωνία. Σε αυτή την προοπτική, ζήτησε σε τρεις από τις επιτροπές της να αναπτύξουν, πέρα από την οργάνωση της διαρκούς δραστηριότητας στα σημερινά κοινωνικά κινήματα, και τη σκέψη μας για τον τύπο της κοινωνίας που θέλουμε. Οι τρεις αυτές επιτροπές -για την οικολογία, για το ζήτημα LGBTIQ και για την καταπίεση των γυναικών και το φεμινισμό- επεξεργάστηκαν η κάθε μία τους από μια μικρή συμβολή για να αναπτυχθεί η συζήτηση αυτή. Δημοσιεύουμε εδώ τις τρεις αυτές συμβολές (καθώς και την αρχική εισήγηση που προτείνει τη συζήτηση αυτήν) με το πνεύμα του να προωθήσουμε μια τέτοια συζήτηση που είναι πιο αναγκαία από ποτέ. Οι συμβολές αυτές γράφτηκαν, βεβαίως, πριν από την πανδημία του Covid-19.

Περιεχόμενα του ντοσιέ «Για την εναλλακτική κοινωνία»

• Jan Malewski Πρόταση για μια συζήτηση επεξεργασίας

• Επιτροπή γυναικών της 4ης Διεθνούς Φεμινιστικές σημειώσεις για να σκεφτούμε το σχέδιό μας για την κοινωνία

• Επιτροπή LGBTIQ της 4ης Διεθνούς Το σχέδιό μας για τη μελλοντική κοινωνία

• Επιτροπή οικολογίας της 4ης Διεθνούς Μερικές σημειώσεις για να συμβάλουμε στη συζήτησή μας για τη μελλοντική κοινωνία

Πρόταση για μια συζήτηση επεξεργασίας

του Jan Malewski1

Κατά τη συζήτηση του Εκτελεστικού Γραφείου του Ιούνη του 2018, είχα προτείνει, ως σημείο της ατζέντας της επόμενης Διεθνούς Επιτροπής, μια συζήτηση για το σχέδιο εναλλακτικής κοινωνίας που θα πρέπει να προτείνουμε. Ορισμένοι σύντροφοι μου ζήτησαν να διευκρινίσω την πρότασή μου. Δίνω έτσι εδώ ορισμένα στοιχεία.

1. Άραγε, δεν υπάρχει εναλλακτική (ή -όπως το λένε- ΤΙΝΑ); Όπως το επισήμανε δικαίως ο βρετανός φιλόσοφος Μαρκ Φίσερ2, «εάν επικρίνετε τον καπιταλισμό, τότε σας απαντάνε ότι “ίσως να μην είναι το καλύτερο σύστημα, αλλά είναι το μόνο που δουλεύει”. Ασφαλώς, σε αυτό μπορεί να δει κανείς μια πίστη, αλλά υπάρχει και μια στάση απέναντι στην πίστη αυτή, είναι μια στάση παραίτησης και ήττας». Η στάση αυτή παραίτησης και ήττας συνδέεται, βέβαια, όπως το λέει και ο συγγραφέας, με την ανικανότητα των πολιτικών ρευμάτων που κυριαρχούν στο εργατικό κίνημα (αλλά επίσης και αυτών, όπως κι εμείς συχνά, περιορίζονταν σε μια κριτική αυτών των ρευμάτων) να σηκώσουν την πρόκληση του «να παράξουν τη δική τους εκδοχή για την εποχή μετά τον φορντισμό», που εισήλθε σε κρίση στη δεκαετία του 1960.

Όμως, είναι ταυτόχρονα το προϊόν και της κατάρρευσης των μετα-καπιταλιστικών κοινωνιών, που εμφανίζονταν ως «σοσιαλιστικές» ή ονομάζονταν και «κομμουνιστικές», κατάρρευση που άφησε «ορφανούς» τους περισσότερους από όλους όσοι ταυτίζονταν με το σχέδιο μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας (είτε ιδεοποιημένης είτε όχι). Το τέλος της ΕΣΣΑ και της Γιουγκοσλαβίας, η παλινόρθωση του καπιταλισμού στην Κίνα (καθώς και -πράγμα που θα ενισχύσει ακόμα περισσότερο αύριο την κυρίαρχη ηττοπάθεια- τα βήματα προς την αποκατάσταση του καπιταλισμού στην Κούβα) ενίσχυσαν την επίπτωση «ΤΙΝΑ».

Η κλιματική κρίση και οι σκέψεις (ακόμα και οι δικές μας) για τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να αντιπαλευτεί αποτελεί πρόσθετο σημείο που απαιτεί «επαναθεμελίωση» της αντίληψής μας για την εναλλακτική κοινωνία (οι σύντροφοι στην επιτροπή οικολογίας έχουν προχωρήσει στο θέμα αυτό...). Γιατί, απουσία επεξεργασίας, η στάση παραίτησης και ηττοπάθειας κερδίζουν και άλλους πόντους.

Τέλος, όταν, στον 19ο αιώνα, είχε διατυπωθεί το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, τουλάχιστον στις δυτικές ευρωπαϊκές κοινωνίες, η κυρίαρχη ιδεολογία ήταν η «πρόοδος». Στο πλαίσιο αυτό υπήρχαν, τουλάχιστον από τη Γαλλική Επανάσταση και μετά, ορισμένες εξισωτικές ουτοπίες. Οι απαντήσεις του Κομμουνιστικού Μανιφέστου εγγράφονταν στο ιδεολογικό αυτό περιβάλλον και ήταν, άρα, αυτές που έπρεπε -δηλαδή κινητοποιούσαν...

Όπως το είπε πρόσφατα ο Bernie Sanders3, ένα από τα στοιχεία αυτής της παραίτησης είναι ότι «οι άνθρωποι δουλεύουν περισσότερες ώρες με στάσιμους μισθούς και φοβούνται ότι τα παιδιά τους θα έχουν χαμηλότερο επίπεδο ζωής από το δικό τους», χωρίς να υπάρχει για την ώρα μια διατύπωση «ελπίδας», που να τη συμμερίζεται πλατιά έστω και απλώς μια ενεργητική μειοψηφία, για το ότι «έχουμε τις λύσεις». Αντίθετα, ακόμα και μέσα στη ριζοσπαστικοποιημένη νεολαία, η επικρατούσα ιδέα για την ώρα είναι ότι «δεν έχουμε μέλλον».

2. Εάν ο Μαρξ -δικαίως τότε, κατά τη γνώμη μου- έδινε στο κομμουνιστικό σχέδιο έναν ορισμό κατά τον οποίο δεν είναι «ούτε μια κατάσταση που πρέπει να δημιουργηθεί ούτε και ένα ιδεώδες με το οποίο η πραγματικότητα θα πρέπει να ρυθμιστεί» και αν, για εκείνους, ο κομμουνισμός είναι «το πραγματικό κίνημα που καταργεί τη σημερινή κατάσταση», της οποίας «οι συνθήκες (...) πηγάζουν από τις προϋποθέσεις που υπάρχουν σήμερα»4, ο ορισμός αυτός δεν είναι επαρκής πλέον, αφότου στα μάτια των μαζών η προσπάθεια «οικοδόμησης του σοσιαλισμού» απέτυχε και καθώς «η πρόοδος» δεν εντάσσεται πλέον στην κυρίαρχη ιδεολογία.

Αντίθετα, μιλώντας για σοσιαλισμό -ή για εναλλακτική προς τον καπιταλισμό κοινωνία, όποιο όνομα και να του δίναμε- σημαίνει σήμερα ότι πας ενάντια στο ρεύμα. Ασφαλώς, «οι προϋποθέσεις» υπάρχουν σήμερα και περισσότερο και από την εποχή του Μαρξ. Όμως, η κυρίαρχη ιδεολογία, που έχει ενσωματώσει και απορροφήσει τις αποτυχίες του εργατικού κινήματος και των επαναστάσεων του 20ου αιώνα και που επίσης έχει «στρέψει προς το νεοφιλελεύθερο σχέδιο» (M. Fisher) τις ενέργειες που απελευθέρωσε η πάλη της αντι-αυταρχικής αριστεράς στη δεκαετία του 1960, δεν μπορεί να καταπολεμηθεί αποτελεσματικά σήμερα εαν δεν υπάρξει, στο επίπεδο των μαζών, μια ελπίδα για μια άλλη εφικτή κοινωνία. Και δεν αρκεί -όπως το απέδειξε και η παρακμή του αντι-παγκοσμιοποιητικού κινήματος- ούτε η διατύπωση πως «μια άλλη κοινωνία είναι εφικτή» εάν δεν της αποδοθεί ένα κατανοητό περιεχόμενο.

Το περιεχόμενο αυτό δεν μπορεί να είναι απλώς η επαναδιατύπωση αξιών. Ασφαλώς και πρέπει αυτές να ξαναδιατυπώνονται, όπως το κάνουν και όλοι όσοι καταφέρνουν να ακουστούν και να κατανοηθούν από τομείς των μαζών. Αλλά χρειαζόμαστε σήμερα και μια αληθινή συζήτηση, όσο πιο πλατιά γίνεται, τόσο για αυτό που είναι η ιστορία μας -επανάσταση και αντεπανάσταση στη Ρωσία, αλλά και προσπάθειες για άλλες κοινωνικές / παραγωγικές σχέσεις με όλες τις παλαιότερες συζητήσεις για το θέμα5, καθώς και «δοκιμασμένες λύσεις» στο πλαίσιο του καπιταλισμού6- όσο και για τα μαθήματα που πρέπει να βγάλουμε από αυτήν για το μέλλον. Με λίγα λόγια, για να αντιπαλέψουμε την παραίτηση που σπέρνει η κυρίαρχη ιδεολογία στις γραμμές του προλεταριάτου, πρέπει να ξανα-επιβάλουμε την ιδέα μιας εναλλακτικής κοινωνίας, άρα να επανεισάγουμε τη φαντασία στη δημόσια συζήτηση, δηλαδή να καταστήσουμε ορατό αυτό που θα μπορούσαν να είναι οι νέες κοινωνικές σχέσεις. Και μετά από 200 χρόνια του εργατικού κινήματος και των συσσωρευμένων ηττών του, δεν αρκούν μεγαλοπρεπή αναπτύγματα ουτοπιών (που μπορεί να είναι πολύ οξυδερκή -δεν είναι αυτό το θέμα) όπως αυτά με τα οποία είναι γεμάτα τα κείμενα του Μαρξ: «Το βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει απλώς εκεί όπου σταματάει η εργασία από ανάγκη και από εξωτερικά επιβαλλόμενη ευκαιρία (...) η ελευθερία δεν μπορεί να συνίσταται παρά στο εξής: οι συνδεδεμένοι παραγωγοί -ο κοινωνικοποιημένος άνθρωπος- ρυθμίζουν με ορθολογικό τρόπο τις οργανικές τους ανταλλαγές με τη φύση και τις υποβάλλουν στον κοινό τους έλεγχο, αντί να κυριαρχούνται από την τυφλή δύναμη των ανταλλαγών»7.

3. Η πλειοψηφία του εργατικού κινήματος -ή ό,τι παραμένει από αυτό σε ορισμένες χώρες- κρατάει αμυντικές στάσεις: πρέπει «να υποστηρίξουμε τα κεκτημένα» που διαλύονται με συνεχή τρόπο από την αστική τάξη. Το πρόβλημα είναι ότι τα «κεκτημένα» αυτά ήταν εφικτά στον καπιταλισμό των «τριών ένδοξων δεκαετιών» (του φορντισμού), ότι επρόκειτο για ψίχουλα που το Κεφάλαιο μπορούσε να παραχωρήσει τότε, αλλά που δεν μπορεί ούτε θέλει να συνεχίσει να παραχωρεί. Όπως το διατύπωσε πολύ ορθά ο Σάντερς, σήμερα «που ο αυταρχικός άξονας έχει στρατευτεί στο να αποδιαρθρώσει την παγκόσμια τάξη που δημιουργήθηκε μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και που θεωρεί ότι περιορίζει την πρόσβασή του στην εξουσία και στον πλούτο, δεν αρκεί να υπερασπίσουμε απλώς την τάξη αυτή πραγμάτων όπως υπάρχει». Πρέπει, συνεχίζει -και εγώ συμμερίζομαι αυτή την προσέγγιση-, «να εξετάσουμε έντιμα πώς αυτή η τάξη δεν κράτησε πολλές από τις υποσχέσεις της και πώς οι αυταρχικοί εκμεταλλεύτηκαν με μαεστρία τις αποτυχίες της, για να πετύχουν στήριξη στο πρόγραμμά τους. Πρέπει να αρπάξουμε την ευκαιρία αυτήν για να ξανα-συλλάβουμε μια παγκόσμια τάξη πραγμάτων θεμελιωμένη στην ανθρώπινη αλληλεγγύη, μια τάξη που να αναγνωρίζει ότι ο καθένας στον πλανήτη αυτόν συμμετέχει σε μια κοινή ανθρωπότητα, ότι όλοι μας θέλουμε τα παιδιά μας να μεγαλώσουν με υγεία, να έχουν καλή εκπαίδευση και μια αξιοπρεπή εργασία, να πίνουν πόσιμο νερό, να αναπνέουν καθαρό αέρα και να ζουν ειρηνικά. Το καθήκον μας είναι να ενωθούμε με όλους αυτούς που, παντού στον κόσμο, συμμερίζονται τις αξίες αυτές και αγωνίζονται για έναν καλύτερο κόσμο».

4. «Να ξανασυλλάβουμε μια παγκόσμια τάξη πραγμάτων» σημαίνει όχι μόνο να προσπαθήσουμε να εμπλουτίσουμε τις συζητήσεις για το παρελθόν και τις διάφορες εμπειρίες -πράγμα που είναι αναγκαίο θεμέλιο-, αλλά και να προχωρήσουμε προς διατυπώσεις (ασφαλώς προσεκτικά) για αυτό που θα μπορούσαν να είναι οι νέες κοινωνικές σχέσεις, για το πώς να προχωρήσουμε προς αυτές, δηλαδή, για το όραμα της μετάβασης προς μια δημοκρατική, ισωτική, αλληλέγγυα, ..., κοινωνία, με άλλα λόγια: για το τί θα ήταν η «κοινωνικοποίηση του ανθρώπου».

Για να το κάνουμε, πρέπει να έχουμε ως στόχο να γράψουμε ένα «μανιφέστο» για την κοινωνία που θέλουμε. Ένα κείμενο που θα μπορούσε να υιοθετηθεί στο επόμενο παγκόσμιο συνέδριό μας -εάν καταφέρουμε να το γράψουμε...

Προτείνω, επομένως, να ανοίξουμε μια συζήτηση -που θα είναι ουσιαστικά γραπτή, άρα δημόσια, αλλά θα πρέπει, κατά τη γνώμη μου, και να αρχίζει με κοινή «μεγαλόφωνη» σκέψη στις συνεδριάσεις μας. Και η οποία θα συνεχίσει και με ανταλλαγές -προφορικές και γραπτές- για το πώς θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε ερωτήματα / απαντήσεις σε ορισμένα ουσιαστικά στοιχεία μιας μελλοντικής κοινωνίας, όπως:

- Την πολιτική (επομένως τους θεσμούς, το δίκαιο, το ζήτημα της ιδιοκτησίας και του ξεπεράσματός της, δηλαδή του Κράτους όσο αυτό... δεν μαραίνεται).

- Τις σχέσεις ανθρωπότητας / φύσης (σε αυτό το ζήτημα, η δουλειά που έχει ήδη προχωρήσει στην επιτροπή οικολογίας, πρέπει να επεκταθεί...).

- Την ικανοποίηση των αναγκών (επομένως και το τί είναι / θα μπορούσαν να είναι οι ανάγκες...) και το πώς να το πετύχουμε...

- Την παραγωγή – κατανομή (επομένως το σχεδιασμό, εάν είναι δυνατόν να ξεπεράσουμε τις εμπορευματικές σχέσεις και πώς, τον συγκεντρωτισμό / αποκέντρωση, κλπ.).

- Τις σχέσεις κοινωνικής αναπαραγωγής (την αναπαραγωγική εργασία), επομένως τα ζητήματα των φύλων...

-... και προφανώς και πολλά άλλα στοιχεία που θα πρέπει να διευκρινίσουμε εάν θέλουμε να προχωρήσουμε στη συμβολή μας σε μια «επανασύλληψη» μιας παγκόσμιας εναλλακτικής κοινωνίας.

Ο στόχος δεν είναι προφανώς να διατυπώσουμε μια «κατήχηση» για το τί θα μπορούσε να είναι η μελλοντική κοινωνία. Ο στόχος είναι, κατά τη γνώμη μου, να εμπλουτίσουμε με την ανάλυση τις ιστορικές προσπάθειες του κινήματος για το σοσιαλισμό -και τις αποτυχίες του- με ένα σχέδιο κοινωνίας (και όποιος μιλάει για σχέδιο, μιλάει και για τροποποιήσεις του...), να το εντάξουμε στην κριτική προσέγγιση της σημερινής εξέλιξης της ανθρωπότητας που κυριαρχείται από το Κεφάλαιο, να εξάγουμε από αυτή την κριτική προσέγγιση τις υπαρκτές προϋποθέσεις του πραγματικού κινήματος που καταργεί τη σημερινή τάξη πραγμάτων.

Jan Malewski

12 Οκτωβρίου 2018

1Δημοσιεύουμε εδώ την προφορική εισήγηση του Γιαν Μαλέφσκι, που συζητήθηκε κατά τη συνεδρίαση του Εκτελεστικού Γραφείου της 4ης Διεθνούς τον Οκτώβρη του 2018 και, κατόπιν, και στη Διεθνή Επιτροπή το Φλεβάρη του 2019, η οποία αποφάσισε να συνεχίσει μια συζήτηση επεξεργασίας για την εναλλακτική κοινωνία.

2Συνέντευξη του Mark Fisher στον Richard Capes, « “Réalisme capitaliste” ou mode de domination de l’idéologie néolibérale » [“Καπιταλιστικός ρεαλισμός” τύπος κυριαρχίας της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας], Inprecor n° 651/652 Μάϊος-Ιούνιος 2018.

3Λόγος του γερουσιαστή Bernie Sanders στις 9 Οκτωβρίου 2018 στη σχολή Johns Hopkins School of Advanced International Studies. Ο λόγος αυτός δημοσιεύτηκε και στο Inprecor n° 657/658 Νοεμβρίου - Δεκεμβρίου 2018 : Bernie Sanders, « Construire un mouvement démocratique mondial contre l’autoritarisme » [Να οικοδομήσουμε ένα παγκόσμιο δημοκρατικό κίνημα κατά του αυταρχισμού].

4Karl Marx, «Η Γερμανική ιδεολογία», site marxists.org, σελίδα11.

5Βλ. για το ζήτημα αυτό και το άρθρο της Catherine Samary, « D’un communisme décolonial à la démocratie des communs : Le “siècle soviétique” dans la tourmente de la “révolution permanente” » [Από έναν αντι-αποικιακό κομμουνισμό στη δημοκρατία των κοινών: Ο “σοβιετικός αιώνας” στη δίνη της “διαρκούς επανάστασης” ], Inprecor n° 642/643 Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2017.

6Βλ. για το ζήτημα αυτό το άρθρο του Gérard Vaysse, « La stratégie ne se limite pas à la prise du pouvoir » [Η στρατηγική δεν περιορίζεται στην κατάκτηση της εξουσίας], Inprecor n° 653/654 Ιούλιος - Αύγουστος 2018.

7K. Marx, “Το Κεφάλαιο”, Βιβλίο III [Συμπέρασμα], εκδόσεις Gallimard 1968, σελίδα 1987.