Ένα πολιτικό κόμμα που κυβερνά μόνο του, που δεν έχει να αναμετρηθεί με άλλη οργάνωση και δεν αναγκάζεται να συμμετάσχει σε εκλογική διαδικασία για να επικυρωθεί, μοιάζει να έχει μεγάλο πλεονέκτημα. Παραδόξως, αυτό το προνόμιο είναι, ταυτόχρονα, η μεγαλύτερη αδυναμία του.
Το να μην χρειάζεται να διαπραγματευτεί την ισχύ του, θεωρώντας δεδομένο ότι δεν θα αμφισβητηθεί, μεταφράζεται σε πολιτικό επίπεδο σε μια ολέθρια στάση, που θεωρεί απαράδεκτο κάθε δείγμα κοινωνικής πίεσης και, όταν αυτή εκδηλώνεται, η αντίδραση που ακολουθεί φτάνει απερίσκεπτα σε απόλυτη ανικανότητα.
Αυτή η αυταρχική προοπτική ενισχύεται και από μια τελεολογική, μηχανιστική και αντιμαρξιστική προσέγγιση της ιστορίας, η οποία υποθέτει ότι η σοσιαλιστική επανάσταση, αφού νικήσει, δεν μπορεί να γυρίσει πίσω. Αυτή η ακραία αισιοδοξία αποκλείει την πιθανότητα πραγματοποίησης οποιασδήποτε διαδικασίας βελτίωσης ή μεταρρύθμισης.
Η κατάρρευση του σοσιαλιστικού στρατοπέδου κονιορτοποίησε πολλά συντάγματα που κήρυξαν το σοσιαλισμό ως μη αναστρέψιμο. Δεν είναι το γράμμα σε μια νομική διατύπωση, αλλά η συμμετοχή των ανθρώπων που βρίσκουν στο σύστημα αυτό την ενσάρκωση των προσδοκιών τους και που μπορούν να το τροποποιήσουν με αυτό το στόχο, που θα επιτρέπει να επιτύχει.
Η πίεση της πλειοψηφίας από τα κάτω είναι αυτό που έκανε τα πολιτικά συστήματα να εξελιχθούν από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Στο μονοκομματικό μοντέλο του γραφειοκρατικού σοσιαλισμού, δεν επιτρέπεται μια πραγματική και αυθόρμητη συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική δραστηριότητα. Αυτή η κατάσταση διακρίσεων εξηγεί γιατί, μπροστά στο κοινωνικό ξέσπασμα της 11ης Ιουλίου, το Κόμμα αντέδρασε βίαια, με αστυνομικό και όχι πολιτικό τρόπο.
Το μάθημα πριν τριάντα χρόνια στην Κούβα έμεινε στα αζήτητα. Το 2002, περισσότερα από δέκα χρόνια μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, ένα συνταγματικό άρθρο κήρυξε τον σοσιαλισμό «μη αναστρέψιμο», ενώ το Σύνταγμα του 2019 καθόρισε ότι το Κόμμα είναι η «ανώτερη ηγετική δύναμη της κοινωνίας και του κράτους (...)». Από τα ύψη μιας τέτοιας θέσης, το Κόμμα θα έπρεπε να είναι σε καλύτερη θέση να δει ότι στην Κούβα υπήρχαν οι συνθήκες κοινωνικής έκρηξης. Όμως, όχι μόνο δεν το είδε, αλλά απέδειξε και την ανικανότητά του να ερμηνεύσει τα πραγματικά αίτια της σύγκρουσης και να δράσει αναλόγως.
Οι πραγματικές αιτίες της 11 Ιούλη
Στις κοινωνικές διεργασίες είναι οι εσωτερικές αντιφάσεις που είναι θεμελιώδεις και καθοριστικές. Αυτή η αρχή της υλιστικής διαλεκτικής δεν εφαρμόζεται από το Κόμμα, παρά τη διακηρυγμένη μαρξιστική του καταγωγή. Γι' αυτό, μπροστά στο κοινωνικό ξέσπασμα, προτίμησε να επιμείνει σε μια αφήγηση που εξηγεί τα γεγονότα αποκλειστικά με βάση εξωτερικούς παράγοντες, πραγματικούς αλλά όχι καθοριστικούς: τις πιέσεις του αμερικανικού αποκλεισμού της Κούβας, ένα «ήπιο» πραξικόπημα, ή έναν πόλεμο «τέταρτης γενιάς»1.
Μέχρι στιγμής, δεν έχει γίνει καμία βαθιά και αυτοκριτική ανάλυση από το Κόμμα για τον εαυτό του και και για την ευθύνη του στην κρίση. Για να υπήρχε, θα έπρεπε να παραδεχτεί ότι κανένα από τα στοιχεία με τα οποία, το τελευταίο διάστημα, καλλιέργησε ελπίδες για αλλαγή και μετασχηματισμό του σοσιαλισμού από τα πάνω δεν υλοποιήθηκε. Αυτά ήταν:
-
Μια υπόσχεση μεταρρυθμιστικής διαδικασίας που ανακοινώθηκε το 2007, δεκατέσσερα χρόνια πριν, με την οποία προβλέπονταν -αν και με τη διευκρίνιση πως θα γίνουν «χωρίς βιασύνες»- ορισμένες «διαρθρωτικές και εννοιολογικές αλλαγές» στην κουβανική οικονομία, που όμως ακόμη αναμένονται. Και λέω στην οικονομία, διότι η μεταρρυθμιστική διαδικασία δεν συμπεριέλαβε ποτέ την πολιτική διάσταση.
-
Ένα Σύνταγμα που εγκρίθηκε το 2019, το οποίο, παρά τη συζήτηση που προκάλεσε και το επίπεδο των προσδοκιών για την ενσωμάτωση σε αυτό της έννοιας σοσιαλιστικό κράτος δικαίου2, ωστόσο δεν αποδέχθηκε καμία προσέγγιση με την οποίο θα μπορούσε να αλλάξει το πολιτικό σύστημα.
-
Τρία συνέδρια του κόμματος: το 6ο [2011], το 7ο [2016] και το 8ο [2021], σε τρεις διαφορετικές στιγμές, ξεκίνησαν από την ιδέα της μεταρρύθμισης του μοντέλου για να το αδειάσουν στο τέλος. Το τελευταίο, πριν από τρεις μήνες, ουσιαστικά έριξε έναν κουβά παγωμένο νερό στους πολίτες, διαιωνίζοντας τη θέση της ακινησίας και μην αντιμετωπίζοντας τα σοβαρά κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα που προκαλούν ανησυχία, όχι μόνο στους νέους αλλά και στην κοινωνία συνολικά.
Ένα σοσιαλιστικό σύστημα που δεν μπορεί να επηρεαστεί από τα κάτω είναι μια «εντελέχεια»3, και το δικό μας είναι παγιδευμένο σε μια κατάφωρη αντίφαση: έχουμε εγκρίνει ένα Σύνταγμα που δεν είναι βιώσιμο, επειδή ένα μέρος του τείνει να διατηρήσει μια κατάσταση παραβίασης των ελευθεριών -ιδίως στο άρθρο 5 που δηλώνει την υπεροχή του μοναδικού κόμματος-, ενώ ένα άλλο μέρος αναγνωρίζει αυτά τα δικαιώματα και τις ελευθερίες σε ένα «σοσιαλιστικό κράτος δικαίου».
Καμία αποκλειστικά οικονομική μεταρρυθμιστική διαδικασία δεν είναι εφικτή, διότι όταν οι πολίτες δεν συμμετέχουν ενεργά στον έλεγχο της κατεύθυνσης, των αποτελεσμάτων και της ταχύτητας των μετασχηματισμών, αυτοί κινδυνεύουν να ακυρωθούν ή να επιβραδυνθούν. Η Κούβα δεν αποτελεί εξαίρεση. Η γραφειοκρατία έχει γίνει μια «τάξη για τον εαυτό της» ανάμεσά μας, και εμποδίζει τις αλλαγές και τις μεταρρυθμίσεις, οι οποίες, αν και γίνονται αποδεκτές στα λόγια, επιβραδύνονται στην πράξη.
Παντού όπου επικράτησε ο γραφειοκρατικός σοσιαλισμός, κυριάρχησε και μια μεγάλη ανεπίλυτη σύγκρουση, γύρω από τη μετατροπή της κρατικής ιδιοκτησίας σε πραγματική κοινωνική ιδιοκτησία. Η φιλοδοξία αυτή κατάντησε ουτοπική λόγω της έλλειψης εκδημοκρατισμού, της απουσίας συμμετοχής των πολιτών στις οικονομικές αποφάσεις και του γεγονότος ότι τα συνδικάτα δεν είναι πλέον οργανώσεις που υπερασπίζονται τα συμφέροντα των εργαζομένων.
Η αλαζονική στάση του κόμματος είναι χαρακτηριστική ενός πολιτικού μοντέλου που έχει αποτύχει. Τον Φεβρουάριο του 1989, το σοβιετικό περιοδικό Sputnik αφιέρωσε ένα τεύχος στην ακινησία που χαρακτήριζε την περίοδο του Λεονίντ Μπρέζνιεφ, θέτοντας τα εξής ερωτήματα:
«Πρέπει άραγε η ηγεσία του Κόμματος να είναι ειδικό όργανο της εξουσίας, που να είναι πάνω από τα υπόλοιπα όργανα; Εάν η Κεντρική Επιτροπή είναι ένα ειδικό όργανο εξουσίας, πώς μπορεί να ελεγχθεί; Μπορούν οι αποφάσεις της να προσβληθούν ως αντισυνταγματικές; Ποιος είναι υπεύθυνος σε περίπτωση αποτυχίας ενός αποφασισμένου μέτρου; Εάν αυτό το ανώτατο όργανο ηγείται πράγματι της χώρας, δεν θα έπρεπε να το εκλέγει όλος ο λαός;».
Σε αυτό το πολιτικό μοντέλο, το Κόμμα είναι επιλεκτικό, «πρωτοπορίας», και άρα όχι ένα λαϊκό κόμμα, ανοιχτό σε όλους, έτσι ώστε, αν αυτοανακηρύσσεται ως δύναμη ανώτερη από την κοινωνία, θέτει τον εαυτό του πάνω από τον λαό. Για να μην συμβαίνει αυτό, ο λαός θα πρέπει να μπορεί να εκλέγει αυτούς που ηγούνται του κόμματος, και αυτό δεν επιτρέπεται. Αν βρίσκεται πάνω απ' όλα και δεν είναι «εκλογικό κόμμα», είναι εκτός λαϊκού ελέγχου. Αυτό είναι το πολιτικό μοντέλο που πρέπει να αλλάξει.
Οι νεότερες γενιές δεν έχουν καμία ανάμνηση των αρχικών και πιο επιτυχημένων σταδίων της διαδικασίας κοινωνικής πολιτικής. Σε αυτούς, το επαναστατικό έπος, οι προφανείς μετασχηματισμοί και τα οφέλη των πρώτων δεκαετιών δεν λένε τίποτα.
Αυτά που ξέρουν τα τελευταία τριάντα χρόνια είναι οι επιπτώσεις της φτώχειας, η συνεχής αύξηση της ανισότητας, τα αποτυχημένα σχέδια για τη ζωή τους και μια ελπίδα μετανάστευσης σε όλο και μικρότερες ηλικίες. Η άφιξη του διαδικτύου τους συντόνισε ως γενιά, επιτρέποντάς τους να αντιπαραβάλλουν απόψεις, να δημιουργούν εικονικούς χώρους συμμετοχής, τους οποίους το πολιτικό μοντέλο τους αρνείται, και να δημιουργούν και δράσεις.
Πρέπει λοιπόν να αναγνωρίσουμε ότι οι κύριες αντιφάσεις που οδήγησαν στο ξέσπασμα της 11ης Ιουλίου είναι κατεξοχήν πολιτικές. Τα αιτήματα δεν ήταν μόνο για τρόφιμα και φάρμακα ή κατά των περικοπών του ηλεκτρικού ρεύματος. Αυτά μπορεί να ήταν ο καταλύτης, αλλά το σύνθημα για «ελευθερία» που σάρωσε το νησί δείχνει την απαίτηση των πολιτών να αναγνωριστούν οι ίδιοι σε μια πολιτική διαδικασία που τους αγνοεί μέχρι σήμερα.
Άρτος, θεάματα... και Γερουσία
Οι βίαιες σκηνές καταστολής κατά των διαδηλωτών, οι δηλώσεις που καλούσαν σε βία από τον νεοδιορισθέντα πρώτο γραμματέα του κόμματος4 -που αργότερα μετριάστηκαν κάπως-, η επείγουσα συνεδρίαση του Πολιτικού Γραφείου την επομένη των γεγονότων -από την οποία δεν προέκυψε τίποτα- και οι πράξεις επαναστατικής επιβεβαίωσης με παραδοσιακούς τρόπους, σχεδόν μια εβδομάδα αργότερα, δείχνουν ότι το κόμμα βρέθηκε εντελώς αποπροσανατολισμένο απέναντι στην 11η Ιουλίου. Ωστόσο, αν και δεν αναγνωρίζει ούτε ζητά ποτέ συγγνώμη, γνωρίζει ότι έκανε ένα πολύ δαπανηρό λάθος.
Από τομείς της αριστεράς, από ορισμένες προσωπικότητες και οργανώσεις με κύρος, ακούστηκαν φωνές που απαιτούσαν να γίνουν σεβαστά τα πολιτικά δικαιώματα για ειρηνική διαδήλωση και για ελευθερία της έκφρασης στην Κούβα. Διάφορες κυβερνήσεις, και η Ευρωπαϊκή Ένωση ως μπλοκ, επέκριναν τη βίαιη καταστολή, η οποία παρεμπιπτόντως είναι αντισυνταγματική.
Ήδη έχουν αρχίσει να παίρνονται ορισμένα μέτρα για την ανακούφιση της δραματικής κατάστασης των ελλείψεων: αύξηση, από αυτόν τον μήνα έως τον Δεκέμβριο, της μερίδας ρυζιού, βασικού τροφίμου στο τυπικό καλάθι τροφίμων, δωρεάν διανομή προϊόντων που έχουν δωριθεί στην Κούβα (δημητριακά, ζυμαρικά, ζάχαρη και, σε ορισμένες περιπτώσεις, λάδι και προϊόντα κρέατος), μείωση των τιμών ορισμένων υπηρεσιών που παρέχονται από το μονοπώλιο επικοινωνιών Etecsa5.
Σε αυτά προστίθεται και η έγκριση μακροχρόνιων αιτημάτων που θα είχαν μετριάσει την κρίση από πολύ νωρίτερα: άρση περιορισμών στις εισαγωγές τροφίμων και φαρμάκων, χωρίς τελωνειακές επιβαρύνσεις, και πωλήσεις με πίστωση στα καταστήματα. Ενδέχεται να ανακοινωθούν και άλλα τις επόμενες ημέρες.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κατάσταση θα ανακουφιστεί κάπως, αλλά το Κόμμα πρέπει να γνωρίζει πολύ καλά ότι καμία από αυτές τις αποφάσεις δεν θα επιλύσει το κουβανικό δίλημμα, το οποίο είναι, όπως έχω ήδη αναφέρει, πολιτικό στη φύση του.
Ίσως πιστεύουν ότι εφαρμόζοντας αυτά τα παυσίπονα ανακαλύπτουν νέους δρόμους στην πολιτική. Κάνουν λάθος. Ο Λατίνος ποιητής Ιουβενάλιος6, πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια, στο έργο του «Σάτιρα 10», περιέγραψε με μια φράση την πρακτική των ηγετών της εποχής του: «Άρτος και θεάματα». Ήταν το σχέδιο των Ρωμαίων πολιτικών να κερδίσουν τους πληβείους των πόλεων με αντάλλαγμα σιτάρι και διασκέδαση, ώστε να χάσουν το κριτικό τους πνεύμα, καθώς θα ένιωθαν ικανοποιημένοι από την ψεύτικη γενναιοδωρία των αρχόντων.
Στην Κούβα χρειαζόμαστε και ψωμί και θέαμα, είμαστε ένας λαός που υποφέρει, αλλά -πάνω απ' όλα- πρέπει να μπορούμε να κυβερνούμε από τα κάτω. Πρέπει να γίνουμε η Γερουσία, αφού η δική μας γερουσία έχει εξαφανιστεί από την πολιτική σκηνή. Δεν υπάρχει ούτε μία δήλωση από κανέναν βουλευτή της «Εθνοσυνέλευσης της Λαϊκής Εξουσίας», ως τέτοια, παρά τη σοβαρότητα των βίαιων πράξεων εναντίον ενός μέρους του λαού που υποτίθεται ότι εκπροσωπούν.
Έχουν παραβιάσει το νομοθετικό χρονοδιάγραμμα δικαιολογώντας την αδυναμία σύγκλησης με πρόφαση την πανδημία. Ωστόσο, στις ίδιες συνθήκες, το κόμμα πραγματοποίησε το 8ο συνέδριό του και, μετά την 11η Ιουλίου, σε όλες τις επαρχίες καλέστηκαν μαζικές δραστηριότητες προς υποστήριξη της κυβέρνησης.
Ακόμα δεν έχει υπάρξει επίσημη ανακοίνωση από την ηγεσία του κόμματος που να αναλύει τα γεγονότα, να δίνονται ακριβή στοιχεία για τις πόλεις και τις κωμοπόλεις που εμπλέκονται, τους συμμετέχοντες στις διαδηλώσεις, τους συλληφθέντες και τους διωκόμενους. Δεν χρησίμεψε σε τίποτα στο μοναδικό κόμμα να έχει αναλύσει, από το Πολιτικό Γραφείο του, λίγες ημέρες πριν από το 8ο συνέδριο, μια εισήγηση με τίτλο: «Μελέτη του κοινωνικοπολιτικού κλίματος στην κουβανική κοινωνία». Δεν κατάλαβαν τίποτα από αυτό το κλίμα, ή αυτοί που έγραψαν την έκθεση δεν παρουσίαζαν την πραγματικότητα.
Ο γραφειοκρατικός σοσιαλισμός του μοναδικού κόμματος δημιουργεί ένα είδος πολιτικού «Δημιουργού» που ξεφεύγει από το κράτος δικαίου, καθώς τοποθετείται πάνω από αυτό, που ενισχύει τον πολιτικό εξτρεμισμό και διαχωρίζεται από τους πολίτες. Μέχρι στιγμής όλα τα μοντέλα με τέτοια χαρακτηριστικά, όχι μόνο δεν οδήγησαν σε σοσιαλιστική κοινωνία, αλλά και κρύβουν έναν κρατικό καπιταλισμό με χαρακτηριστικά διαφθοράς και ελιτισμού.
Ήρθε η ώρα να το συζητήσουμε και να οργανωθούμε για να το αλλάξουμε. Μπορεί να γίνει τώρα. Όπως το δήλωσε και ο πρόεδρος του Ανώτατου Λαϊκού Δικαστηρίου στον διεθνή τύπο, στην Κούβα το σύνταγμα εγγυάται το δικαίωμα στην ειρηνική διαδήλωση.
Καθηγήτρια, δοκιμιογράφος και ιστορικός, διδάκτωρ φιλοσοφικών επιστημών
30 Ιουλίου 2021 [La Joven Cuba]
Σημειώσεις:
1«Ήπιο πραξικόπημα» [που θα προωθούσε το Μαϊάμι] και «πόλεμος τέταρτης γενιάς» είναι διατυπώσεις που παραπέμπουν στο στρατιωτικό δόγμα των ΗΠΑ, μετά το 1989, όπου συνδυάζονται ο ιντερνετικός πόλεμος, οι πληθυσμιακές και οι πολιτικές πιέσεις, με τακτικές που έχουν ως στόχο να αποσταθεροποιήσουν τον αντίπαλο με μη συμβατικούς τρόπους [οι σημειώσεις είναι του μεταφραστή].
2Estado Socialista de Derecho.
3Εντελέχεια: αριστοτελικός όρος για μια δικής της, αφηρημένη, «τελειότητα», που έτσι είναι συνολικά ανύπαρκτη.
4Ο νέος γραμματέας του κόμματος, Miguel Diaz-Canel, έχει γεννηθεί το 1960 και διορίστηκε πρώτος γραμματέας του ΚΚΚ τον Απρίλιο του 2021.
5Empresa de Telecomunicaciones de Cuba S.A.
6Ο Δέκιμος Ιούνιος Γιουβενάλης (Decimus Iunius Iuvenalis ή Ιουβενάλιος -περίπου 55-135 μ.Χ.) είναι αυτός που έγραψε τη φράση “άρτος και θεάματα”, για να περιγράψει τους πολιτικούς της εποχής του.
Πηγή: La Joven Cuba